Μια Metamarxist επανανάγνωση και ταξινόμηση του Μεταμοντέρνου

Ο μεταμοντερνισμός είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται με διαφορετική σημασία από τον καθένα. Έχει νόημα να τον χρησιμοποιούμε? Σε αυτό το άρθρο ασχολούμαι με αφορμή την μελέτη του Simulacra & Simulation με την απάντησή που πήρα σε μια ερώτηση που με απασχολούσαι χρόνια: αν οι φιλόσοφοι που έχουν την κατηγοριοποίηση "μεταμοντέρνοι" είναι όντως ή αν απλά κάνανε κριτική στο μεταμοντέρνο. Θυμίζω ότι είχα συμπεράνει για τον Ντεριντά το ότι τον έβρισκα όχι μεταμοντέρνο αλλά κριτικό στο μεταμοντέρνο. Είχα δίκιο? Όχι, αλλά ούτε έχει και καν1 σε τόσο σκοτισμένο τοπίο. Θα εισάγω ένα σύστημα ταξινόμησης που ίσως όμως βάλει μια σειρά να μπορούμε να συζητήσουμε

Αρχικά πρέπει πρώτα να εξηγήσω λίγο παραπάνω την θέση μου για την φύση της εποχής

Το ότι ο καπιταλισμός έχει περάσει σε μία νέα φάση μετά τον Β' Π.Π. δεν είναι μια δική μου σύλληψη. Με αυτή την ανάλυση ο Τζέιμς Κάνον το 1953 γράφει το Πρόγραμμα του Τροτσκισμού, ώστε μερικούς μήνες αργότερα, στα τέλη του ίδιου έτους ιδρύεται ο τροτσκισμός ως πολιτικό ρεύμα από τα τεταρτοδιεθνιστικά κόμματα (αν θυμάμαι καλά) Μεγάλης Βρετανίας, Νέας Ζηλανδίας, Γαλλίας, Ελβετίας, Ελλάδας (διάσπαση της ΚΔΚΕ προερχομενη από τους αρχειομαρξιστές με ηγέτη τον Λουκά Καρλιαφτη) και Σρι Λάνκα.

Ο Κάνον αναγνωρίζει την νέα φάση του συστήματος που οδηγεί στην ανάγκη να χτίσουμε έναν νέο πολιτικό φορέα που θα διατηρήσει τα θεωρητικά και οργανωτικά εφόδια των μπολσεβίκων για την επόμενη μεγάλη επανάσταση. Υπό αυτή την έννοια ο Τζέιμς Κάνον και ο Τζέρι Χίλι ήταν οι πρώτοι μεταμοντέρνοι θεωρητικοί όταν ο Λυοταρντ ρούφαγε το αυγό του, και ο τροτσκισμός είναι το πρώτο επαναστατικό μεταμοντέρνο ρεύμα, το ρεύμα που προσπαθεί να διασώσει την σημαντικότερη κληρονομιά της νεωτερικότητας (τον μαρξισμό λενινισμό) σε έναν κόσμο ομίχλης, συσκότισης αστικού σκεπτικισμού και σχετικισμού.

Εδώ θέλω να θυμίσω ότι δεν είμαι κοινωνικάρια, πολιτικάρια ή ανθρωπιστικάρια αλλά θετική επιστήμονας. Ξέρω ότι ούτε τα μαθηματικά ούτε η ιατρική είναι επιστήμες αλλά χρησιμοποιώ αυτόν τον όρο για δύο λόγους. Συνεννόηση (που είναι και η μόνη χρησιμότητα της γλώσσας) και για να τονίσω τα κοινά ποιοτικά χαρακτηριστικά που αναπτύσσουμε οι STEM κλάδοι

Τα κοινωνικά φαινόμενα ακολουθούν μια σπειροειδή εξελικτική πορεία ακριβώς όπως τα φυσικά και μάλιστα, ακριβώς όπως τα φυσικά η χαμιλτονιανή της πορείας δεν έχει γραμμούλες αλλά διαταραχές και χαοτικότητα. Δεν ξέρω αν τα κοινωνικά είναι στοχαστικά και πολύπλοκα όπως τα φυσικά ή είναι ντετερμινιστικά δηλαδή πιο απλά φαινόμενα όπως τα ψυχικά φαινόμενα, αλλά το χάος είναι αδιαμφισβήτητο και στις δύο περιπτώσεις

Με τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο η σπειροειδής εξέλιξη της ιστορίας κλείνει έναν κύκλο. Αυτό το στάδιο επαναστατικής ορμής που ξεκίνησε πριν τις Αστικές Επαναστάσεις σε Ολλανδία, Αγγλία, ΗΠΑ, Γαλλία, Σερβία, Αϊτή, Ελλάδα κλπ έχει τελειώσει. Η σπείρα συνεχίζεται ουσιαστικά ξεκινώντας έναν νέο κύκλο επαναστάσεων σε πολιτικό, επιστημονικό, πολιτισμικό και κοινωνικό επίπεδο. Η μεγάλη λεπτομέρεια που δεν θα μπορούσε να λείπει από κανέναν καινούριο κύκλο είναι ότι κληρονόμησε κάποιες τις αντιφάσεις του προηγούμενου. Και δεδομένου ότι δεν άλλαξε η δομή της οργάνωσης των ζωών μας, έχουμε ακόμα κράτος (που θυμίζω ότι ο Μαρξ στην Γερμανική Ιδεολογία λέει επί λέξη ότι ο πρώτος όρος για να μετουσιωθούν σε υποκείμενα οι προλετάριοι είναι να καταργήσουν τον παρόντα όρο οργάνωσης της ύπαρξής τους, δηλαδή το κράτος). Επίσης το Κράτος είναι δομημένο στις σχέσεις που καλλιεργεί ο καπιταλισμός ενώ ο καπιταλισμός παραμένει στην εποχή του Ιμπεριαλισμού.

Τι έχει αλλάξει λοιπόν, θα ρωτήσει κάποιος κακοπροαίρετος. Η απάντηση είναι απείρως πολλά. Πρώτα από όλα ήδη από την δεκαετία του 30 ο Καπιταλισμός περνάει την θανάσιμη αγωνία του. Μπορεί οι υποκειμενικές συνθήκες για επανάσταση να περνάνε την εφηβεία τους (να ζούνε από στιγμές ακραίας ωριμότητας όπως Τσεχοσλοβακία**, Κούβα και Βιετναμ και την άλλη απλά να παιδιαρίζουν ή να τον παίζουν ασύστολα) αλλά οι αντικειμενικές σαπίζουν από την πολύ ωρίμανση. Ένας καπιταλισμός/ιμπεριαλισμός που παλεύει για να αποφύγει το νεκροκρέβατο δεν είναι καθόλου ίδιος με έναν καπιταλισμό/ιμπεριαλισμό στα ντουζένια του, όπως ήταν λχ στον Πόλεμο των Εξαδέρφων.

Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάμε πόσο επηρέασαν σημαντικά συμβάντα όπως η άνοδος και η πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, η 11η Σεπτεμβρίου, η παγκόσμια κρίση του 2008 που περιέχει όλες τις άλλες είναι τα πιο κομβικά. Ο τροτσκισμός ως ρεύμα δημιουργήθηκε από τους συντρόφους του Λέοντα Τρότσκυ για να θυμίζει ότι η Ρώσικη Επανάσταση δεν γέννησε μόνο την ΕΣΣΔ και συνεχίζει να υπάρχει για να θυμίζει ότι δεν πέθανε μαζί με την κόρη της. Είναι σημαντικό να καταλάβουμε ότι ο κύκλος που έληξε με τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο δεν έκλεισε όσους υποκύκλους είχε ανοίξει. Ο κύκλος της Ρώσικης Επανάστασης είναι ακόμα ανοιχτός, παρότι ο κύκλος της Γαλλικής ανήκει οριστικά στο παρελθόν. Πλέον έχουμε έναν ετοιμοθάνατο καπιταλισμό που βιάστηκε να σημάνει το τέλος της ιστορίας μόνο και μόνο για να απωθήσει το ερώτημα "ποιανής ιστορίας?" που η απάντηση είναι παραπάνω από προφανής: της δικής του ιστορίας.

Πλέον με τις πανδημίες, τις ολοένα και αυξανόμενες υφέσεις μέσα σε υφέσεις, την ανθρωπογενή κλιματική αλλαγή, τα παγκόσμια μέτωπα συγκρούσεων και το παιχνίδι στην ρουλέτα για θέματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν έχουμε την πολυτέλεια να σκεφτόμαστε ευτελή διλήμματα όπως την εποχή που ο ιμπεριαλισμός ήταν ήπιος με αίσθηση υπεροχής, όπως τότε που η Ρόζα Λούξεμπουργκ είπε το αστείο "σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα". Τώρα τα πράγματα είναι σοβαρά, το δίλημμα δεν είναι τόσο παιδιάστικό, το δίλημμα έχει εξελιχθεί σε "σοσιαλισμός ή θάνατος". Θάνατος για σύσσωμη την ανθρωπότητα ανεξαρτήτως τάξης, καταγωγής, έμφυλης ταυτότητας, μητρικής γλώσσας, σωματικότηταςς και βαθμού νευροτυπικότητας. Γκέγκε? Γι'αυτό το προλεταριάτο επαληθεύεται περισσότερο ως καθολική τάξη, γιατί αυτή την ακραία στιγμή είναι η μόνη δύναμη πουμπορεί να προσφέρει ελπίδα.

Επίσης σε άλλους τομείς η τέχνη ξεκίνησε την εξέγερση του νταντά για να συνεχίσει στην επανάσταση του σουρρεαλισμού και να προχωρήσει σε χίλια μύρια κύματα από εξπρεσιονισμό μέχρι ότι δεν μπορείς να φανταστείς. Η τονικότητα στην μουσική πλέον ανήκει στα μουσεία με τις παρτιτούρες. Η επιστήμη που ξέχασε μια για πάντα τις κλασικές ερμηνείες του κόσμου από την δεκαετία του '20 ήδη από την δεκαετία του '70 παλεύει να επαληθεύσει πειραματικά τα μαθηματικά μοντέλα που προβλέπουν έναν κόσμο που ξεπερνά κάθε φαντασία. Καθόλου συμπτωματικά την δεκαετία του '70 με το πείραμα του Aspect πετάξαμε την αιτιοκρατία στα σκουπίδια

Και το καλύτερο το φυλάω για το τέλος. Οι Boomers ήταν η πρώτη μεγάλη επαναστατική γενιά. Η γενιά του Γούντστοκ, η γενιά του Πολυτεχνείου, του Παρισινού Μάη, της Άνοιξης της Πράγας, της Ιταλικής Εργατικής Αυτονομίας, η γενιά που άλλαξε τα ήθη και τα έθιμα, η γενιά που άρχισε να μιλάει (παρά το ξύλο και τις προσβολές, και ακόμα πιο βαριές μορφές κακοποίησης) στα ίσια στους γονείς και τους δασκάλους της, η γενιά που άκουγε ροκ, φορούσε μίνι φούστες και τζίν και ενθάρρυνε τα αγόρια να αφήσουν μακρύ μαλλί, καθιέρωσε συνθήματα όπως "κάντε έρωτα, όχι πόλεμο"*** και "πέρα από τον ιμπεριαλισμό υπάρχει και η μοναξιά", και ανέτρεψε όλο τον τρόπο ζωής των ανθρώπων που είχαν ζήσει μέχρι τότε. Καν1 μας δεν έχει ζήσει τόσο γαμάτη εποχή όσο οι πατέρες μας και οι μάνες μας. Όποιο μλκιστήρι θελήσει να ξαναπεί μπούμερ τον μλκα μπάρμπα να το ξανασκεφτεί.

Σε κάθε επιστημονική ή κοινωνική πρόοδο ο υλισμός πρέπει να αλλάζει μορφή έλεγε ο Ένγκελς. Ξέρετε γιατί το έλεγε? Γιατί ο υλισμός δεν έχει δικαίωμα να είναι ιδεολογία σαν όλες τις άλλες φιλοσοφίες. Go to reallity or go home είναι το μόνο δόγμα που ακολουθεί ο υλισμός. Ζούμε σε έναν κόσμο, οικονομικά, πολιτικά, κοινωνικά, πολιτισμικά τελείως διαφορετικό από τον πατεράδων και των παππούδων μας. Ζούμε σε έναν καπιταλισμό που ενώ διατηρεί το ίδιο DNA που περιέγραψαν οι κλασικοί Μαρξ, Ένγκελς, Πλεχάνοβ, Λικμπνεχτ (πατέρας και γιος), Φραντζ Μέρινχ, Λούξεμπουργκ, Λένιν, Τρότσκυ, τα τελομερίδιά του είναι μετρημένα. Και δεδομένου ότι δεν είναι έμβρυο σημαίνει ότι δεν έχει τελομεράση - είτε θα συνεχίσει στην φυσική του τάξη και θα πεθάνει από γήρας, είτε θα αρχίσει να ξαναπαράγει και θα πεθάνει από καρκίνο.

Ζούμε σε έναν κόσμο που έχει τον ίδιο πυρήνα με τον παλιό μεν, αλλά και η βάση του βρίσκεται σε σήψη και όλα τα εποικοδομήματα έχουνε αλλάξει σε βαθμό που ο κόσμος είναι αγνώριστος. Ακόμα και το ότι οι millenials είμαστε ακριβώς στην ίδια φάση με τους φαντάρους του πρώτου παγκοσμίου πολέμου (ματαιωμένα όνειρα, της δικής της Belle Epoque η κάθε γενιά) τα τραβάμε διαφορετικά τα βάσανά μας. Ακόμα και το ότι ο ιμπεριαλισμός πλέον φοβάται να στήσει χαρακώματα στα ιμπεριαλιστικά μητροπολιτικά κέντρα είναι σημάδι της σήψης και της παρακμής του.

Και μη ξεχνάμε τον ορισμό που έδωσε ο Χέγκελ στην λέξη παρακμή: είναι αντίστροφη όψη, μέσα στο παλιό που σαπίζει, του καινούριου που γεννιέται. Και αυτή η καινούρια αντίστροφή όψη αν αξίζει να έχει ένα όνομα, το μεταμοντέρνο νομίζω ότι της πάει.

Η απάντηση που έδωσα στο αρχικό ερώτημα που λέτε, την οποία αιτιολόγησα παραπάνω με εξέπληξε: μπορούμε να πούμε ότι όλοι είμαστε μεταμοντέρνοι από το 1950 και μετά. Το ζήτημα είναι τι στάση κρατάμε. Υπάρχουν πολλές παρατάξεις μεταμοντέρνου, όπως και στον κοινοβουλευτισμό. Κάτι σαν το φάσμα αριστερά/δεξιά. Έχει να κάνει με το πόσο διαλεκτικός είσαι. Ωστόσο είμαστε μεταμοντέρνοι γιατί είμαστε άνθρωποι της εποχής μας, της εποχής της επανάστασης της μετανεωτερικότητας. Το θέμα είναι αν είσαι επαναστάτης, αν αναγνωρίζεις ότι το μεταμοντέρνο είναι μια καινούργια επαναστατική κατάσταση με καινούργια καθήκοντα ή αν τη χρησιμοποιείς σαν άλλοθι για την υποταγή σου στην παγκόσμια ιμπεριαλιστική τάξη και την αντιδραστικότητά σου

Ο Λυοταρντ λχ για να μιλήσουμε με γνωστά παραδείγματα που να φανερώνουν πώς στέκεται αυτός ο άξονας θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ότι είναι ο δεξιός μεταμοντερνισμός. Ο άνθρωπος δήλωσε το τέλος των μετααφηγήσεων ως δήλωση μετανοίας για το μαρξιστικό του παρελθόν και την μετέπειτα υποτέλειά του σε έναν κόσμο του οποίου δεν αναγνωρίζει ότι συνεχίζει να αλλάζει.

Οι Μποντριγιαρ, Φίσερ και Ντεριντά ήταν ο αριστερός μεταμοντερνισμός. Μία αναγνώριση ότι η επανάσταση συνεχίζεται και οφείλουμε να το πάμε πιο δυναμικά, τόσο εσωτερικά (με τον αποδομισμό και την εγκατάλειψη του νοήματος) όσο και πολιτικά - ο Μποντριγιαρ μάλιστα φτάνει στο σημείο να υπερασπίζεται την τρομοκρατία - ένας ακόμη λόγος που τον έχουν οι αδερφές Βαχοβσκυ (τότε αδερφοί Βαχοβσκυ) θεωρητικό στο Μάτριξ.

Ο Ντεριντά από την άλλη είναι ο μόνος άνθρωπος που διάβασε τον Μαρξ και τον Φρόυντ όπως εγώ. Ως εικονοκλάστες αρχιδιαλεκτικούς που φιλοσοφούσαν σπάζοντας είδωλα - άσχετα που τον Μαρξ κάνανε και τον ίδιο είδωλο (όχι μεγαλύτερη ειρωνεία από τον Λένιν που ξεκινάει το Κράτος & Επανάσταση γράφοντας ότι οι μεγάλες ιδέες σαν τον μαρξισμό ξεζουμίζονται από τους οπορτουνιστές από το επαναστατικό τους περιεχόμενο για να τις κάνουν ιερές μούμιες (και οι οπορτουνιστές που τον διαδέχτηκαν τον κάνανε ιερή μούμια όχι μόνο μεταφορικά αλλά και κυριολεκτικά!!!!))

Ο Φουκώ θα λέγαμε ότι είναι το κέντρο θεωρητικά αν και στην ζωή του, παρά τις ματαιώσεις και τις απογοητεύσεις δεν κατέθεσε ποτέ τα όπλα. Θα τον έλεγες παλιό συριζαίο. Αντίστροφο κέντρο θα λέγαμε τον Λακάν που ενώ ήταν ένας συντηρητικός, μεγαλογιατρός, οικογενειάρχης, ρωμαιοκαθολικός, δεξιός πολιτικά κλπ, στην θεωρία μας προσέφερε ό,τι πιο επαναστατικό βγήκε μετά την δολοφονία του Τρότσκυ

Ο ακροαριστερός μεταμοντέρνος, ο θεωρητικός της απεδαφικοποίησης, του νομαδισμού και του μετανθρωπισμού δεν είναι άλλος από τον λατρεμένο μου Ζιλ Ντελέζ, φιλοσοφικό συνεργάτη του Ψυχιάτρου - Ψυχαναλυτή Φελίξ Γκαταρί, ακαδημαϊκό παιδί του Αλτουσέρ και φίλος του Αντόνιο Νέγκρι. Αν και ο προσπάθησε να χτίσει έναν μαρξισμό χωρίς Χέγκελ αδυνατούσε μέχρι και ο ίδιος να καταλάβει ότι η κοσμοθεωρία του δεν είναι παρά η ολοκλήρωση και απογείωση και ο θρίαμβος της Χεγκελιανής Διαλεκτικής. Τουλάχιστον στην αποδόμηση της ψυχανάλυσης πρόλαβε να παραδεχτεί το λάθος του, όπως το δήλωσε, ωστόσο θεωρώ ότι όλες αυτές οι ιδέες περί επιθυμητικών μηχανών και άλλες που βγήκαν στο "Καπιταλισμός & Σχιζοφρένεια" από αυτή την προσπάθεια ήταν υπέροχες

Τώρα ο ακροδεξιός μεταμοντερνισμός δεν θέλει και πολλές συστάσεις. Είναι αυτό που ο Τρότσκυ στην Υπεράσπιση του Μαρξισμού αποκαλεί "αστικό σκεπτικισμό" και προειδοποίησε να μην τον αφήσουμε να περάσει στις γραμμές μας. Είναι ο μεταμοντερνισμός του μικροαστού, ο μεταμοντερνισμός του νεοφώτιστου φοιτητή που ακολουθεί το ρεύμα Dunning Kruger θεωρώντας τον εαυτό του αυθεντία, είναι ο μεταμοντερνισμός του ακαδημαϊκού που παρά τις περγαμηνές παραμένει αγράμματος και αμόρφωτος, είναι ο μεταμοντερνισμός του κατά φαντασίαν αριστερού/αναρχικού με τον ελιτισμό και την ματαιοδοξία του, ο μεταμοντερνισμός του woke culture και των SJW, είναι ο μεταμοντερνισμός που έχει μαλιασει η γλώσσα μου να βρίζω τα τελευταία χρόνια.

Σε αντίθεση με τον Λυοταρντ του οποίου του ματαιώθηκε το σοσιαλιστικό (σταλινικό) όνειρο του ανθρώπου και αξίζει κάποιον σεβασμό και για το βίωμα, και την πολιτική του δράση και το ακαδημαϊκό έργο, ο ακροδεξιός μεταμοντερνισμός είναι ένα σιχαμα που προσπαθεί να καλύψει τον δογματισμό του κάτω από μια ταμπέλα αντιδογματισμού και σχετικοποίησης της αλήθειας. Ενώ οι άλλες σχολές αναγνωρίζουν το αναγκαίο "απόλυτο πίσω από το σχετικό" (που προειδοποιούσε ο Λένιν στα φιλοσοφικά του τετράδια ότι πάντα θα βρίσκουμε) αναγνωρίζοντας τον διαλεκτικό θρίαμβο της ιστορίας ότι φτάσαμε σε νέα κατάσταση και μας περιμένουν νέα καθήκοντα, οι ακροδεξιοί μεταμοντέρνοι δεν δέχονται καμία αλλαγή.

Είναι αυτοί που ο Νίτσε περιέγραψε ως "Έσχατο Άνθρωπο" με την διαφορά ότι ο Έσχατος Άνθρωπος της εποχής του Νίτσε είχε την αξιοπρέπεια να μη μπλέκει με μεγάλα ζητήματα. Πάλι θεωρούσε τον εαυτό του αυθεντία και την άποψή του δόγμα αλλά τουλάχιστον καθόταν στα αυγά του και δεν μας ζαλιζε τα ουμπαλα στις συνελεύσεις. Πολλοί ακροδεξιοί μεταμοντέρνοι θεωρούν τους εαυτούς τους αριστερούς, αναρχικούς, αντιεξουσιαστές, αυτόνομους κλπ ενώ είναι τέρμα δεξιοί ή στην καλύτερη αριστεροί ψάλτες της δεξιάς. Θα συνεχίσω να χρησιμοποιώ τον όρο "μεταμοντέρνος" για τον ακροδεξιό μεταμοντέρνο για να μην υπάρχει σύγχυση σε σχέση με τα παλιά μου κείμενα

Ως κατακλείδα πλεόν αναγνωρίζω ότι ο όρος μεταμοντέρνο είναι ένας όρος που έχει υπερχείλιση όπως λέμε στον προγραμματισμό. Σημαίνει τόσα πολλά πράγματα που δεν έχει κανένα νόημα από μια πλευρά να τον χρησιμοποιούμε. Αυτό έχει τις βάσεις του στο 2ο μισό του 20ου αιώνα δύο διαφορετικά ρεύματα σκέψης οικειοποιήθηκαν την ίδια λέξη για δύο διαφορετικά πράγματα. Το ένα ρεύμα ήταν αυτό της υποταγής στον ιμπεριαλισμό, της δουλοπρέπειας και της βλακείας που ήθελε να σχετικοποιήσει τα πάντα μόνο και μόνο για να περνάει τον δογματισμό του και την αντιδραστικότητά του πιο ύπουλα. Το άλλο ρεύμα σκέψης ήταν αυτό που χρησιμοποίησε τη λέξη για να περιγράψει ότι πλέον οι επαναστατικές συνθήκες έχουν πάρει μια επιτάχυνση και ταυτόχρονα τόσο καινούριες στροφές που χρήζουν μια νέα ματιά μελέτης και δράσης. Πλέον, εφόσον όλοι οι άνθρωποι έχουμε με τον τρόπο μας μέρος στην συζήτηση είτε με την αντίδραση είτε με την επανάσταση, αλλά ακόμα και στο βαθμό που παίρνει μέρος ο καθένας με αυτή, είμαστε μεταμοντέρνοι. Απλά ο καθένας με άλλο τρόπο και εξυπηρετώντας άλλα συμφέροντα. Αυτό το σύστημα ταξινόμησης που εισάγω ελπίζω να αποσκοτίσει λίγο τα πράγματα θεωρώντας το δεξιό άκρο του μεταμοντερνισμού, αυτό που κράζω όλα τα τελευταία χρόνια, και ως αριστερό, το μεταμοντερνισμό της δικής μας μπάντας. Σίγουρα δεν είναι τέλειο σύστημα, δεν το βρίσκω καν καλό, απλά τουλάχιστον είναι μια αρχή

*Το λέω συνέχεια τελευταία και θα αρχίσετε να σκέφτεστε ότι έτσι αποκαλώ όλους μου τους φίλους. Η πραγματικότητα όμως είναι ότι από τον Οκτώβρη περνάω ψιλοαντικοινωνική φάση και οι μόνοι άνθρωποι που επιλέγω να μιλάω είναι μόνο οι υπερβολικά τέρμα ακραία λατρεμένοι μου, ούτε καν οι απλά λατρεμένοι μου.

**εις διπλούν μάλιστα η Τσεχοσλοβακία - μία επανάσταση ενάντια στον καπιταλισμό και μία ενάντια στον Σοβιετικό επεκτατισμό

***παρότι συμφωνώ απόλυτα με την κριτική του Άμος Οζ ότι αν όλοι πιστεύαμε αυτό το σύνθημα θα μας έκανε κουμάντο ο Χίτλερ, ωστόσο δεν μπορώ να μην αναγνωρίσω την αξία του στο ιστορικό πλαίσιο που τέθηκε