Σάββα Mιχαήλ: Η κρίση της Kοινότητας
Στις 9-11 Μαρτίου 2018 διεξήχθη στο συνεδριακό κέντρο του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, το 1ο Πανελλήνιο Διεπιστημονικό Συνέδριο των Κέντρων Πρόληψης των Εξαρτήσεων & Προαγωγής της Ψυχοκοινωνικής Υγείας, οργανωμένο από τα Σωματεία Εργαζομένων στα Κέντρα Πρόληψης από όλη την χώρα και με εγγεγραμμένους 450 συνέδρους.
Το Συνέδριο είχε εξαιρετική επιτυχία σε μαζικότητα και έντονο, γόνιμο προβληματισμό με εντυπωσιακή συμμετοχή μιας νεανικής πλειοψηφίας, που ξεπερνούσε κατά πολύ τους ειδικούς του χώρου, καθώς το πρόβλημα, στις συνθήκες της κρίσης θίγει όχι μόνο τις τοπικές κοινότητες όπου παρεμβαίνουν τα Κέντρα Πρόληψης αλλά την κοινωνία συνολικά.
Στο Συνέδριο συμμετείχαν ενεργά και ήταν βασικοί ομιλητές η Κατερίνα Μάτσα και ο Σάββας Μιχαήλ.
Παρακάτω δημοσιεύουμε την ομιλία που έδωσε ο Σάββας Μιχαήλ στις 10 Μαρτίου. από eek.greek.gr
Η "κοινότητα" δεν είναι κάτι το δεδομένο, είναι το ζητούμενο.
Προπαντός σε συνθήκες μιας παγκόσμιας, συστημικής, δομικής κρίσης του καπιταλισμού σαν της σημερινής, άλυτης δέκα χρόνια τώρα. Μιας κρίσης που καταλύει τον ίδιο τον κοινωνικό δεσμό και διασχίζει τραυματικά τα μύχια της ανθρώπινης ύπαρξης. Γιατί η παρούσα κρίση, πρωταρχικά, δεν είναι κρίση επιμέρους οικονομικών μεγεθών αλλά κρίση του συνόλου των κοινωνικών σχέσεων.
Μια κρίση παρατεταμένη με διαρκή "λιτότητα", μαζική ανεργία, "επισφάλεια", ανασφάλεια, αγωνία για το χειρότερο, εξαθλίωση, περιθωριοποίηση, με πολέμους και γιγάντια προσφυγικά κύματα απελπισμένων ξεριζωμένων υπάρξεων. Κι όμως αυτή η φρίκη δίχως τέλος αναγορεύεται σαν "η μόνη εναλλακτική", η "νέα κανονικότητα" στην οποία πρέπει να υποταχτούν οι πιο αδύναμοι, οι πιο ευάλωτοι, τα πάμπολλα, παλιά και αιώνια θύματα των ελάχιστων προνομιούχων, η συντριπτική πλειοψηφία της ανθρωπότητας που μοχθεί και υποφέρει.
Αυτό που πάσχει, όσο ποτέ άλλοτε, είναι ο ίδιος ο κοινωνικός δεσμός, στην ιδιαίτερη, ιστορικά προσδιορισμένη, συγκρότησή του, στην όψιμη αστική νεωτερικότητα. Κι αυτό κάνει να προχωράμε, εν πολλοίς, σε αχαρτογράφητα νερά. Η προσεκτική πλοήγηση απαιτεί ιστορική συνειδητοποίηση, διαρκή ανίχνευση του ορίζοντα, ευαισθησία, φαντασία κι ακλόνητη προσήλωση στον στόχο, την σωτήρια Έξοδο.
Την αντικειμενική αυτή απαίτηση δεν μπορεί να την παρακάμψει, χωρίς συνέπειες, ο οποιοσδήποτε συλλογικός σχεδιασμός και, κυρίως, η οποιαδήποτε συλλογική πραγμάτωση ενός σχεδίου αποτροπής ή πρόληψης κοινωνικών δεινών σήμερα -μαζί και της εξάπλωσης των εξαρτήσεων, των λεγόμενων "ναρκωτικών της κρίσης", όπως και της έξαρσης των ψυχικών διαταραχών στον πληθυσμό, θέματα που απασχολούν και το παρόν Συνέδριο.
Η επικέντρωση κι η παρέμβαση στην κοινότητα σαν τον ευαίσθητο κρίκο, τον τόπο όπου η κοινωνική σχέση φαίνεται πιο άμεση κι ο κοινωνικός δεσμός γίνεται πιο απτός, γίνεται αποτελεσματική στο βαθμό που η κοινότητα αναγνωρίζεται κι αναγνωρίζει η ίδια τον εαυτό της τόσο σαν μέρος της λύσης όσο και σαν μέρος του προβλήματος.
Η κρίση πυροδοτεί όλες τις εσωτερικές της αντιφάσεις, τις οργανικές ανεπάρκειές της, δυνάμεις φυγόκεντρες και κεντρομόλες, που αλληλοτροφοδοτούνται.
Από την μια, κλιμακώνονται οι τάσεις αποσύνθεσης κι εσωτερικού κατακερματισμού της κοινότητας καθώς η εντεινόμενη δυσχέρεια, η φτώχεια, η "ελαστική" υποαπασχόληση και υπερεκμετάλλευση, η ανεργία, η κατάρρευση των συστημάτων πρόνοιας, υγείας, παιδείας, η καθημερινή αθλιότητα ωθούν στην ακραία εξατομίκευση, την απελπισμένη κι αδιέξοδη αναζήτηση εφήμερων και τελικά ανέφικτων ατομικών λύσεων.
Από την άλλη, φουντώνουν κι οι τάσεις εσωστρέφειας και αυτοαναφορικότητας, προσπάθεια αυτοσυντήρησης, επίσης απεγνωσμένη και μάταιη, με την σαθρή, φαντασιακή συσπείρωση γύρω από μια σκληρυμένη, μυθοποιημένη "ταυτότητα" που αποκρούει σαν παρείσακτο, απειλή και εχθρό όποιον κι ό,τι θεωρεί Άλλο και αλλαγή. Στην κλιμάκωσή τους, μέσα στην περίοδο των μεγάλων διεθνών αναστατώσεων και προσφυγικών παλιρροϊκών κυμάτων, αυτές οι τάσεις, συχνά χειραγωγούμενες από τις άρχουσες τάξεις και ελίτ, τρέφουν την ξενοφοβία και κάθε είδους μαζική φοβία, τον ρατσισμό, την ισλαμοφοβία, τον αντισημιτισμό, τον εθνικιστικό αγριανθρωπισμό και τελικά τον φασισμό - όλα τα φαινόμενα που στις μέρες μας θέλουν να τα καλύψουν με τον σκόπιμα αόριστο όρο "λαϊκισμός".
Οι τάσεις αυτοαναφορικότητας δυναμώνουν τις τάσεις αποσύνθεσης κάθε κοινότητας καθώς οι περιορισμοί της δεν μπορούν να αναχαιτίσουν την κρίση, τις καθιστούν ανίκανες να λύσουν τις αντιφάσεις της και μπορούν μόνο να τις οξύνουν και να τις επιδεινώσουν. Ο κατακερματισμός του εσωτερικού κοινωνικού ιστού επεκτείνεται. Ο Εχθρός-Άλλος δεν περιορίζεται πια στον χώρο των "ξένων". Ταυτίζεται και στο πρόσωπο εκείνων των μέχρι πρότινος μελών τής κοινότητας που περιθωριοποιούνται, γίνονται οι απόκληροι της ζωής, απο-ξενώνονται απο το σύνολο, θεωρούνται ενοχλητικοί κι επικίνδυνοι παρίες σε καθεστώς διαρκούς κοινωνικού στιγματισμού, αποκλεισμού κι απόρριψης από το κοινωνικό σώμα: χρόνιοι άνεργοι, άστεγοι, εξαρτημένοι, ψυχικά πάσχοντες, κάθε είδους καταπιεσμένη μειονότητα, υπάρξεις χωρίς όρους ύπαρξης. Μαζί τους, στην κατηγορία του "εσωτερικού" Εχθρού-Άλλου, των παλιών και νέων classes dangeureuses της εποχής μας, συγκαταλέγονται, βέβαια, και μάλιστα στην πρώτη γραμμή, όσοι κι όσες αντιστέκονται και παλεύουν συλλογικά να ανατρέψουν την απαράδεκτη, απάνθρωπη υπάρχουσα τάξη πραγμάτων.
Η κρίση ρίχνει αμείλικτο φως στην συγκεκριμένη ιστορική φύση, τα όρια, τις ανάγκες, τις δυνατότητες αλλαγής της κοινότητας των καιρών μας.
Έχει πια ξεπεραστεί η παραδοσιακή, προνεωτερική, προκαπιταλιστική κοινότητα με τις άμεσες κοινωνικές σχέσεις, τους προσωπικούς δεσμούς, με την αναπαραγωγή της να υπάγεται σε καθεστώς προσωπικής εξάρτησης και με τα φυσικά όρια μιας οικονομίας που όταν παραβιάζονται επιταχύνεται η παρακμή της κοινότητας. Η προνεωτερική κοινότητα έχει πια τερματιστεί, ενσωματωθεί με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, μεταλλαχθεί, υποταχτεί σε έναν εθνικό και προπαντός σε έναν διεθνή καταμερισμό της εργασίας και σε διεθνοποιημένους όρους κοινωνικής αναπαραγωγής, μέσα στην παγκόσμια αγορά.
Η μετάβαση στη νεωτερικότητα είναι μετάβαση από την συγκεκριμένη στην αφηρημένη κοινότητα, για να χρησιμοποιήσουμε τους όρους του Μαρξ.
Ο κοινωνικός δεσμός γίνεται απρόσωπος. Απρόσωπο το καθεστώς εξάρτησης κάτω από το οποίο συντελείται η κοινωνική αναπαραγωγή. Οι ίδιες οι κοινωνικές σχέσεις ανάμεσα σε ανθρώπους αντιστρέφονται σε σχέσεις ανάμεσα σε πράγματα, με τον κοινωνικό χαρακτήρα να πραγμοποιείται και να διαμεσολαβείται μέσω του χρήματος.
"Η απόλυτη αμοιβαία εξάρτηση των ατόμων που είναι αδιάφορα το ένα στο άλλο",γράφει ο Μαρξ, “συνιστά την κοινωνική τους σύνδεση. Αυτή η κοινωνική σύνδεση εκφράζεται στην ανταλλακτική αξία” [...] η οποία "εξατομικεύεται σε χρήμα"[1]. Όσο κι αν ακούγεται εφιαλτικό σ’ αυτό ανάγεται ο αλλοτριωμένος κοινωνικός δεσμός : "το χρήμα είναι η κοινότητα".
Για ποιαν ανθρώπινη κοινότητα μπορείς να μιλάς κάτω από τους εκμεταλλευτικούς όρους της γενικευμένης αποξένωσης και της καθολικής εξατομίκευσης;
Ένα πλήθος εξατομικευμένων ατομικών συμφερόντων, η "κοινωνία των ιδιωτών", συνυπάρχουν κι αλληλοσυγκρούονται, έχοντας να κρέμεται από πάνω τους, σαν δαμόκλεια σπάθη, ο συνολικός εκπρόσωπος της αφηρημένης κοινότητάς τους, το Κράτος - αυτό που ο Nietzsche αποκαλούσε "το παγερότερο από όλα τα τέρατα"[2].
Η τοπική κοινότητα, στο δίπολο Κράτος/κοινωνία των ιδιωτών, δεν αποτελεί παρά μια διοικητική μονάδα της κρατικής επικράτειας, με ελάχιστο ή και χωρίς καθόλου έλεγχο πάνω της από την πλειοψηφία εκείνων που ζουν σ’ αυτήν.
Στις δεκαετίες της χρηματιστικής παγκοσμιοποίησης που κατέληξαν στην παγκόσμια κρίση το 2007, ο κυρίαρχος νεοφιλελεύθερος λόγος συνήθιζε -και συνεχίζει- να καλεί για "λιγότερο κράτος" και "μεγαλύτερο ρόλο στις κοινότητες".
Στην πραγματικότητα, "λιγότερο κράτος" σημαίνει άγρια περικοπή των κοινωνικών δαπανών, ιδιωτικοποίηση των κοινών και δημόσιων αγαθών και αυταρχικότερο κράτος.
Από την άλλη, ο "αυξημένος" τάχα ρόλος που αποδίδεται στις τοπικές κοινότητες είναι οι κοινοτικές υπηρεσίες να σηκώνουν μεγαλύτερα, συχνά συντριπτικά, οικονομικά βάρη, σε συνθήκες υποστελέχωσης και υποχρηματοδότησης και να αφήνονται στο έλεος του "αόρατου χεριού της αγοράς" και της κερδοσκοπίας.
Την ίδια στιγμή, οι ντιρεκτίβες της ΕΕ και του κεντρικού κράτους προσανατολίζουν την μετατροπή των κοινοτήτων σε εργαλεία βιοπολιτικού ελέγχου του τοπικού πληθυσμού.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα, στον χώρο της ψυχοκοινωνικής Υγείας, είναι η λεγόμενη "αναγκαστική θεραπεία στην κοινότητα" που απαιτεί η οδηγία της ΕΕ.
Όπως γράφει ο ψυχίατρος Θόδωρος Μεγαλοικονόμου σε πρόσφατο άρθρο "Στην πραγματικότητα, η «ακούσια θεραπεία» (Community Treatment Order-CTO) συνιστά εξαγωγή των σκληρών ιδρυματικών πρακτικών (του «πυρήνα του ψυχιατρείου») στην κοινότητα. Ξεκίνησε, εδώ και 20 περίπου χρόνια, από διάφορες πολιτείες των ΗΠΑ, στα πλαίσια του νεοφιλελεύθερης κοπής κλεισίματος των ψυχιατρείων (χωρίς, δηλαδή, την δημιουργία ενός ολοκληρωμένου δικτύου κοινοτικών υπηρεσιών εναλλακτικών στον εγκλεισμό) και πέρασε σιγά-σιγά στην Ευρώπη, στη μια χώρα μετά την άλλη, στην Αγγλία (επί Μπλερ), στη Σουηδία κ.λπ. Στην Ελλάδα είχε ήδη αρχίσει να προμοτάρεται στα διάφορα συνέδρια της κυρίαρχης ψυχιατρικής εδώ και μερικά χρόνια. [...] Οδηγούμαστε, δηλαδή, σε μια ψυχιατρική πρακτική που στη σχέση της με τον ασθενή, αντί στοιχειωδώς να επιδιώκει να επικοινωνεί, να συνδιαλέγεται και να διαπραγματεύεται μαζί του, θα βουλιάξει, ακόμα πιο πολύ απ’ ό,τι τώρα, στις κατασταλτικές πρακτικές του ψυχιατρικού τμήματος, με την μεταφορά του στο ίδιο του το σπίτι και, ταυτόχρονα, με την μετατροπή των οικείων του σε εκ των πραγμάτων εκτελεστών της «αναγκαστικής θεραπείας», θα συντελεί, αντί στην βελτίωση, στην περαιτέρω διάρρηξη των ήδη συνήθως προβληματικών, εν προκειμένω, οικογενειακών σχέσεων."[3]
Μέσα στο ολοένα πιο ζοφερό αυτό τοπίο υπάρχει προοπτική διεξόδου; Ας θυμηθούμε ξανά τους πρώτους στίχους του μεγάλου ποιητή Friedrich Hölderlin στον ύμνο του Πάτμος
Όμως εκεί που είναι ο κίνδυνος
Εκεί και το σωτήριον φύεται.[4]
Ο κίνδυνος, η ιστορική πρόκληση, η κρίση είναι πάντα το σημείο της σύγκρουσης του παλιού που πεθαίνει και του νέου που παλεύει να γεννηθεί. Η μετάβαση γίνεται πάντα μέσα από την ανάπτυξη και την όξυνση των αντιφάσεων. Όπως υπήρξε μετάβαση από την παρηκμασμένη παραδοσιακή κοινότητα στην αφηρημένη κοινότητα των Μοντέρνων Καιρών, έτσι τώρα η παρακμή της νεωτερικής αστικής κοινότητας, που η κρίση την κάνει φανερή, εκδηλώνει την ανάγκη και την δυνατότητα μιας νέας μετάβασης προς την Κοινότητα που έρχεται, για να δανειστούμε την διορατική έκφραση του Giorgio Agamben.
Η κοινότητα δεν είναι κάτι το δεδομένο αλλά το ζητούμενο. Και μόνο ως ζητούμενο μπορεί να ειδωθεί το εάν και το πώς μπορεί να μετατραπεί σε συλλογικό υποκείμενο χειραφετητικής δράσης, αναπόσπαστο μέρος ενός ευρύτερου, συνολικού συλλογικού κινήματος απελευθέρωσης από τα κοινά δεινά, ενός κινήματος για την καθολική ανθρώπινη χειραφέτηση.
Ο άνθρωπος δεν πρέπει "να ψάχνει να μείνει σ’ αυτό που έχει γίνει αλλά να υπάρχει μέσα στην απόλυτη κίνηση του γίγνεσθαι"[5]. Τότε θα είναι πραγματικά Homo Liber, Άνθρωπος ο Ελεύθερος.
Στους χαλεπούς καιρούς του διαρκούς κοινωνικού κανιβαλισμού που ονομάστηκε κατ’ ευφημισμόν "λιτότητα" και "μνημόνιο", η τοπική λαϊκή κοινότητα, έχει δείξει κι αποδείξει ότι μπορεί να γίνει εστία αντίστασης αγκαλιάζοντας και στηρίζοντας κοινωνικούς αγώνες ή και παίρνοντας η ίδια την πρωτοβουλία. Η όλη εμπειρία από τις λαϊκές συνελεύσεις και τις άλλες μορφές αυτοοργάνωσης και κινητοποίησης πρέπει να εξεταστεί κριτικά και γόνιμα, για να αποκτήσουν νέα δυναμική, μορφή, διαστάσεις.
Είναι γνωστό από παλιότερα το σύνθημα "think globally, act locally" - σκέψου σφαιρικά, δράσε τοπικά. Δεν αρκεί. Πρέπει να σκεφτούμε και σφαιρικά και τοπικά και να δράσουμε και στα δυο επίπεδα. Κανένας αγώνας και καμμιά αλλαγή δεν γίνονται, βέβαια, ταυτόχρονα κι αυτόματα παντού. Αλλά, επίσης, αν παραμείνουν περιορισμένοι τοπικά, σε διαρκή πολιορκία και άμυνα, δεν μπορούν να νικήσουν και να επιζήσουν. Η κοινωνική χειραφέτηση από κάθε εκμετάλλευση και καταπίεση για να ολοκληρωθεί ή θα είναι καθολική και πανανθρώπινη ή δεν θα υπάρξει .
Η ανέστια ανθρωπότητα δεν έχει βρει ακόμα την αληθινά ανθρώπινη Εστία της. Δεν έχει δεθεί ακόμα με έναν αληθινά ανθρώπινο κοινωνικό δεσμό, ένα δεσμό χωρίς δεσμά, σε μια Κοινότητα-Κόσμο.
Όμως, όπως έλεγε κι ο ποιητής Paul Celan
Είναι καιρός να είναι καιρός
Ο Καιρός της Κοινότητας που Έρχεται.
Το Συνέδριο είχε εξαιρετική επιτυχία σε μαζικότητα και έντονο, γόνιμο προβληματισμό με εντυπωσιακή συμμετοχή μιας νεανικής πλειοψηφίας, που ξεπερνούσε κατά πολύ τους ειδικούς του χώρου, καθώς το πρόβλημα, στις συνθήκες της κρίσης θίγει όχι μόνο τις τοπικές κοινότητες όπου παρεμβαίνουν τα Κέντρα Πρόληψης αλλά την κοινωνία συνολικά.
Στο Συνέδριο συμμετείχαν ενεργά και ήταν βασικοί ομιλητές η Κατερίνα Μάτσα και ο Σάββας Μιχαήλ.
Παρακάτω δημοσιεύουμε την ομιλία που έδωσε ο Σάββας Μιχαήλ στις 10 Μαρτίου. από eek.greek.gr
Η "κοινότητα" δεν είναι κάτι το δεδομένο, είναι το ζητούμενο.
Προπαντός σε συνθήκες μιας παγκόσμιας, συστημικής, δομικής κρίσης του καπιταλισμού σαν της σημερινής, άλυτης δέκα χρόνια τώρα. Μιας κρίσης που καταλύει τον ίδιο τον κοινωνικό δεσμό και διασχίζει τραυματικά τα μύχια της ανθρώπινης ύπαρξης. Γιατί η παρούσα κρίση, πρωταρχικά, δεν είναι κρίση επιμέρους οικονομικών μεγεθών αλλά κρίση του συνόλου των κοινωνικών σχέσεων.
Μια κρίση παρατεταμένη με διαρκή "λιτότητα", μαζική ανεργία, "επισφάλεια", ανασφάλεια, αγωνία για το χειρότερο, εξαθλίωση, περιθωριοποίηση, με πολέμους και γιγάντια προσφυγικά κύματα απελπισμένων ξεριζωμένων υπάρξεων. Κι όμως αυτή η φρίκη δίχως τέλος αναγορεύεται σαν "η μόνη εναλλακτική", η "νέα κανονικότητα" στην οποία πρέπει να υποταχτούν οι πιο αδύναμοι, οι πιο ευάλωτοι, τα πάμπολλα, παλιά και αιώνια θύματα των ελάχιστων προνομιούχων, η συντριπτική πλειοψηφία της ανθρωπότητας που μοχθεί και υποφέρει.
Αυτό που πάσχει, όσο ποτέ άλλοτε, είναι ο ίδιος ο κοινωνικός δεσμός, στην ιδιαίτερη, ιστορικά προσδιορισμένη, συγκρότησή του, στην όψιμη αστική νεωτερικότητα. Κι αυτό κάνει να προχωράμε, εν πολλοίς, σε αχαρτογράφητα νερά. Η προσεκτική πλοήγηση απαιτεί ιστορική συνειδητοποίηση, διαρκή ανίχνευση του ορίζοντα, ευαισθησία, φαντασία κι ακλόνητη προσήλωση στον στόχο, την σωτήρια Έξοδο.
Την αντικειμενική αυτή απαίτηση δεν μπορεί να την παρακάμψει, χωρίς συνέπειες, ο οποιοσδήποτε συλλογικός σχεδιασμός και, κυρίως, η οποιαδήποτε συλλογική πραγμάτωση ενός σχεδίου αποτροπής ή πρόληψης κοινωνικών δεινών σήμερα -μαζί και της εξάπλωσης των εξαρτήσεων, των λεγόμενων "ναρκωτικών της κρίσης", όπως και της έξαρσης των ψυχικών διαταραχών στον πληθυσμό, θέματα που απασχολούν και το παρόν Συνέδριο.
Η επικέντρωση κι η παρέμβαση στην κοινότητα σαν τον ευαίσθητο κρίκο, τον τόπο όπου η κοινωνική σχέση φαίνεται πιο άμεση κι ο κοινωνικός δεσμός γίνεται πιο απτός, γίνεται αποτελεσματική στο βαθμό που η κοινότητα αναγνωρίζεται κι αναγνωρίζει η ίδια τον εαυτό της τόσο σαν μέρος της λύσης όσο και σαν μέρος του προβλήματος.
Η κρίση πυροδοτεί όλες τις εσωτερικές της αντιφάσεις, τις οργανικές ανεπάρκειές της, δυνάμεις φυγόκεντρες και κεντρομόλες, που αλληλοτροφοδοτούνται.
Από την μια, κλιμακώνονται οι τάσεις αποσύνθεσης κι εσωτερικού κατακερματισμού της κοινότητας καθώς η εντεινόμενη δυσχέρεια, η φτώχεια, η "ελαστική" υποαπασχόληση και υπερεκμετάλλευση, η ανεργία, η κατάρρευση των συστημάτων πρόνοιας, υγείας, παιδείας, η καθημερινή αθλιότητα ωθούν στην ακραία εξατομίκευση, την απελπισμένη κι αδιέξοδη αναζήτηση εφήμερων και τελικά ανέφικτων ατομικών λύσεων.
Από την άλλη, φουντώνουν κι οι τάσεις εσωστρέφειας και αυτοαναφορικότητας, προσπάθεια αυτοσυντήρησης, επίσης απεγνωσμένη και μάταιη, με την σαθρή, φαντασιακή συσπείρωση γύρω από μια σκληρυμένη, μυθοποιημένη "ταυτότητα" που αποκρούει σαν παρείσακτο, απειλή και εχθρό όποιον κι ό,τι θεωρεί Άλλο και αλλαγή. Στην κλιμάκωσή τους, μέσα στην περίοδο των μεγάλων διεθνών αναστατώσεων και προσφυγικών παλιρροϊκών κυμάτων, αυτές οι τάσεις, συχνά χειραγωγούμενες από τις άρχουσες τάξεις και ελίτ, τρέφουν την ξενοφοβία και κάθε είδους μαζική φοβία, τον ρατσισμό, την ισλαμοφοβία, τον αντισημιτισμό, τον εθνικιστικό αγριανθρωπισμό και τελικά τον φασισμό - όλα τα φαινόμενα που στις μέρες μας θέλουν να τα καλύψουν με τον σκόπιμα αόριστο όρο "λαϊκισμός".
Οι τάσεις αυτοαναφορικότητας δυναμώνουν τις τάσεις αποσύνθεσης κάθε κοινότητας καθώς οι περιορισμοί της δεν μπορούν να αναχαιτίσουν την κρίση, τις καθιστούν ανίκανες να λύσουν τις αντιφάσεις της και μπορούν μόνο να τις οξύνουν και να τις επιδεινώσουν. Ο κατακερματισμός του εσωτερικού κοινωνικού ιστού επεκτείνεται. Ο Εχθρός-Άλλος δεν περιορίζεται πια στον χώρο των "ξένων". Ταυτίζεται και στο πρόσωπο εκείνων των μέχρι πρότινος μελών τής κοινότητας που περιθωριοποιούνται, γίνονται οι απόκληροι της ζωής, απο-ξενώνονται απο το σύνολο, θεωρούνται ενοχλητικοί κι επικίνδυνοι παρίες σε καθεστώς διαρκούς κοινωνικού στιγματισμού, αποκλεισμού κι απόρριψης από το κοινωνικό σώμα: χρόνιοι άνεργοι, άστεγοι, εξαρτημένοι, ψυχικά πάσχοντες, κάθε είδους καταπιεσμένη μειονότητα, υπάρξεις χωρίς όρους ύπαρξης. Μαζί τους, στην κατηγορία του "εσωτερικού" Εχθρού-Άλλου, των παλιών και νέων classes dangeureuses της εποχής μας, συγκαταλέγονται, βέβαια, και μάλιστα στην πρώτη γραμμή, όσοι κι όσες αντιστέκονται και παλεύουν συλλογικά να ανατρέψουν την απαράδεκτη, απάνθρωπη υπάρχουσα τάξη πραγμάτων.
Η κρίση ρίχνει αμείλικτο φως στην συγκεκριμένη ιστορική φύση, τα όρια, τις ανάγκες, τις δυνατότητες αλλαγής της κοινότητας των καιρών μας.
Έχει πια ξεπεραστεί η παραδοσιακή, προνεωτερική, προκαπιταλιστική κοινότητα με τις άμεσες κοινωνικές σχέσεις, τους προσωπικούς δεσμούς, με την αναπαραγωγή της να υπάγεται σε καθεστώς προσωπικής εξάρτησης και με τα φυσικά όρια μιας οικονομίας που όταν παραβιάζονται επιταχύνεται η παρακμή της κοινότητας. Η προνεωτερική κοινότητα έχει πια τερματιστεί, ενσωματωθεί με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, μεταλλαχθεί, υποταχτεί σε έναν εθνικό και προπαντός σε έναν διεθνή καταμερισμό της εργασίας και σε διεθνοποιημένους όρους κοινωνικής αναπαραγωγής, μέσα στην παγκόσμια αγορά.
Η μετάβαση στη νεωτερικότητα είναι μετάβαση από την συγκεκριμένη στην αφηρημένη κοινότητα, για να χρησιμοποιήσουμε τους όρους του Μαρξ.
Ο κοινωνικός δεσμός γίνεται απρόσωπος. Απρόσωπο το καθεστώς εξάρτησης κάτω από το οποίο συντελείται η κοινωνική αναπαραγωγή. Οι ίδιες οι κοινωνικές σχέσεις ανάμεσα σε ανθρώπους αντιστρέφονται σε σχέσεις ανάμεσα σε πράγματα, με τον κοινωνικό χαρακτήρα να πραγμοποιείται και να διαμεσολαβείται μέσω του χρήματος.
"Η απόλυτη αμοιβαία εξάρτηση των ατόμων που είναι αδιάφορα το ένα στο άλλο",γράφει ο Μαρξ, “συνιστά την κοινωνική τους σύνδεση. Αυτή η κοινωνική σύνδεση εκφράζεται στην ανταλλακτική αξία” [...] η οποία "εξατομικεύεται σε χρήμα"[1]. Όσο κι αν ακούγεται εφιαλτικό σ’ αυτό ανάγεται ο αλλοτριωμένος κοινωνικός δεσμός : "το χρήμα είναι η κοινότητα".
Για ποιαν ανθρώπινη κοινότητα μπορείς να μιλάς κάτω από τους εκμεταλλευτικούς όρους της γενικευμένης αποξένωσης και της καθολικής εξατομίκευσης;
Ένα πλήθος εξατομικευμένων ατομικών συμφερόντων, η "κοινωνία των ιδιωτών", συνυπάρχουν κι αλληλοσυγκρούονται, έχοντας να κρέμεται από πάνω τους, σαν δαμόκλεια σπάθη, ο συνολικός εκπρόσωπος της αφηρημένης κοινότητάς τους, το Κράτος - αυτό που ο Nietzsche αποκαλούσε "το παγερότερο από όλα τα τέρατα"[2].
Η τοπική κοινότητα, στο δίπολο Κράτος/κοινωνία των ιδιωτών, δεν αποτελεί παρά μια διοικητική μονάδα της κρατικής επικράτειας, με ελάχιστο ή και χωρίς καθόλου έλεγχο πάνω της από την πλειοψηφία εκείνων που ζουν σ’ αυτήν.
Στις δεκαετίες της χρηματιστικής παγκοσμιοποίησης που κατέληξαν στην παγκόσμια κρίση το 2007, ο κυρίαρχος νεοφιλελεύθερος λόγος συνήθιζε -και συνεχίζει- να καλεί για "λιγότερο κράτος" και "μεγαλύτερο ρόλο στις κοινότητες".
Στην πραγματικότητα, "λιγότερο κράτος" σημαίνει άγρια περικοπή των κοινωνικών δαπανών, ιδιωτικοποίηση των κοινών και δημόσιων αγαθών και αυταρχικότερο κράτος.
Από την άλλη, ο "αυξημένος" τάχα ρόλος που αποδίδεται στις τοπικές κοινότητες είναι οι κοινοτικές υπηρεσίες να σηκώνουν μεγαλύτερα, συχνά συντριπτικά, οικονομικά βάρη, σε συνθήκες υποστελέχωσης και υποχρηματοδότησης και να αφήνονται στο έλεος του "αόρατου χεριού της αγοράς" και της κερδοσκοπίας.
Την ίδια στιγμή, οι ντιρεκτίβες της ΕΕ και του κεντρικού κράτους προσανατολίζουν την μετατροπή των κοινοτήτων σε εργαλεία βιοπολιτικού ελέγχου του τοπικού πληθυσμού.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα, στον χώρο της ψυχοκοινωνικής Υγείας, είναι η λεγόμενη "αναγκαστική θεραπεία στην κοινότητα" που απαιτεί η οδηγία της ΕΕ.
Όπως γράφει ο ψυχίατρος Θόδωρος Μεγαλοικονόμου σε πρόσφατο άρθρο "Στην πραγματικότητα, η «ακούσια θεραπεία» (Community Treatment Order-CTO) συνιστά εξαγωγή των σκληρών ιδρυματικών πρακτικών (του «πυρήνα του ψυχιατρείου») στην κοινότητα. Ξεκίνησε, εδώ και 20 περίπου χρόνια, από διάφορες πολιτείες των ΗΠΑ, στα πλαίσια του νεοφιλελεύθερης κοπής κλεισίματος των ψυχιατρείων (χωρίς, δηλαδή, την δημιουργία ενός ολοκληρωμένου δικτύου κοινοτικών υπηρεσιών εναλλακτικών στον εγκλεισμό) και πέρασε σιγά-σιγά στην Ευρώπη, στη μια χώρα μετά την άλλη, στην Αγγλία (επί Μπλερ), στη Σουηδία κ.λπ. Στην Ελλάδα είχε ήδη αρχίσει να προμοτάρεται στα διάφορα συνέδρια της κυρίαρχης ψυχιατρικής εδώ και μερικά χρόνια. [...] Οδηγούμαστε, δηλαδή, σε μια ψυχιατρική πρακτική που στη σχέση της με τον ασθενή, αντί στοιχειωδώς να επιδιώκει να επικοινωνεί, να συνδιαλέγεται και να διαπραγματεύεται μαζί του, θα βουλιάξει, ακόμα πιο πολύ απ’ ό,τι τώρα, στις κατασταλτικές πρακτικές του ψυχιατρικού τμήματος, με την μεταφορά του στο ίδιο του το σπίτι και, ταυτόχρονα, με την μετατροπή των οικείων του σε εκ των πραγμάτων εκτελεστών της «αναγκαστικής θεραπείας», θα συντελεί, αντί στην βελτίωση, στην περαιτέρω διάρρηξη των ήδη συνήθως προβληματικών, εν προκειμένω, οικογενειακών σχέσεων."[3]
Μέσα στο ολοένα πιο ζοφερό αυτό τοπίο υπάρχει προοπτική διεξόδου; Ας θυμηθούμε ξανά τους πρώτους στίχους του μεγάλου ποιητή Friedrich Hölderlin στον ύμνο του Πάτμος
Όμως εκεί που είναι ο κίνδυνος
Εκεί και το σωτήριον φύεται.[4]
Ο κίνδυνος, η ιστορική πρόκληση, η κρίση είναι πάντα το σημείο της σύγκρουσης του παλιού που πεθαίνει και του νέου που παλεύει να γεννηθεί. Η μετάβαση γίνεται πάντα μέσα από την ανάπτυξη και την όξυνση των αντιφάσεων. Όπως υπήρξε μετάβαση από την παρηκμασμένη παραδοσιακή κοινότητα στην αφηρημένη κοινότητα των Μοντέρνων Καιρών, έτσι τώρα η παρακμή της νεωτερικής αστικής κοινότητας, που η κρίση την κάνει φανερή, εκδηλώνει την ανάγκη και την δυνατότητα μιας νέας μετάβασης προς την Κοινότητα που έρχεται, για να δανειστούμε την διορατική έκφραση του Giorgio Agamben.
Η κοινότητα δεν είναι κάτι το δεδομένο αλλά το ζητούμενο. Και μόνο ως ζητούμενο μπορεί να ειδωθεί το εάν και το πώς μπορεί να μετατραπεί σε συλλογικό υποκείμενο χειραφετητικής δράσης, αναπόσπαστο μέρος ενός ευρύτερου, συνολικού συλλογικού κινήματος απελευθέρωσης από τα κοινά δεινά, ενός κινήματος για την καθολική ανθρώπινη χειραφέτηση.
Ο άνθρωπος δεν πρέπει "να ψάχνει να μείνει σ’ αυτό που έχει γίνει αλλά να υπάρχει μέσα στην απόλυτη κίνηση του γίγνεσθαι"[5]. Τότε θα είναι πραγματικά Homo Liber, Άνθρωπος ο Ελεύθερος.
Στους χαλεπούς καιρούς του διαρκούς κοινωνικού κανιβαλισμού που ονομάστηκε κατ’ ευφημισμόν "λιτότητα" και "μνημόνιο", η τοπική λαϊκή κοινότητα, έχει δείξει κι αποδείξει ότι μπορεί να γίνει εστία αντίστασης αγκαλιάζοντας και στηρίζοντας κοινωνικούς αγώνες ή και παίρνοντας η ίδια την πρωτοβουλία. Η όλη εμπειρία από τις λαϊκές συνελεύσεις και τις άλλες μορφές αυτοοργάνωσης και κινητοποίησης πρέπει να εξεταστεί κριτικά και γόνιμα, για να αποκτήσουν νέα δυναμική, μορφή, διαστάσεις.
Είναι γνωστό από παλιότερα το σύνθημα "think globally, act locally" - σκέψου σφαιρικά, δράσε τοπικά. Δεν αρκεί. Πρέπει να σκεφτούμε και σφαιρικά και τοπικά και να δράσουμε και στα δυο επίπεδα. Κανένας αγώνας και καμμιά αλλαγή δεν γίνονται, βέβαια, ταυτόχρονα κι αυτόματα παντού. Αλλά, επίσης, αν παραμείνουν περιορισμένοι τοπικά, σε διαρκή πολιορκία και άμυνα, δεν μπορούν να νικήσουν και να επιζήσουν. Η κοινωνική χειραφέτηση από κάθε εκμετάλλευση και καταπίεση για να ολοκληρωθεί ή θα είναι καθολική και πανανθρώπινη ή δεν θα υπάρξει .
Η ανέστια ανθρωπότητα δεν έχει βρει ακόμα την αληθινά ανθρώπινη Εστία της. Δεν έχει δεθεί ακόμα με έναν αληθινά ανθρώπινο κοινωνικό δεσμό, ένα δεσμό χωρίς δεσμά, σε μια Κοινότητα-Κόσμο.
Όμως, όπως έλεγε κι ο ποιητής Paul Celan
Είναι καιρός να είναι καιρός
Ο Καιρός της Κοινότητας που Έρχεται.
8 και 9 Μαρτίου 2018
[1] Karl Μarx, Grundrisse, MECW Μόσχα 1986 τ. 28, σελ. 94
[2] Nietzsche, Ζαρατούστρα
[3] βλ. Θόδωρου Μεγαλoκοικονόμου, "Ακούσια θεραπεία στην κοινότητα» σημαίνει «κοινωνία του ελέγχου και της καταστολής, efsyn.gr, 7 Μαρτίου 2018
[4] Friedrich Hölderlin, Ελεγείες, Ύμνοι και άλλα Ποιήματα, μετάφραση Στέλλα Γ. Νικολούδη, Άγρα 1996, σελ. 145
[5] Grundrisse, ό.π., σελ. 411
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου