Καρλ Μαρξ:"Η «Θαυματουργή» Δύναμη του Χρήματος (μέσα από Goethe & Shakespeare)

Απόσπασμα από τα Φιλοσοφικά & Οικονομικά Χειρόγραφα του 1844

Το χρήμα, επειδή έχει την Ιδιότητα νά τ άγοράζει όλα,

Τήν ιδιότητα νά ιδιοποιείται όλα τά άντικείμενα, είναι κατά

Συνέπεια τό αντικείμενο πού άποτελεΐ τό υψιστο κτήμα.

Ή καθολικότητα τής ιδιότητάς του άποτελεΐ τήν πάντοδυναμία τής ούσίας του

 αύτό ίσοδυναμεΐ μέ παντοδύναμο ον

[. . .] Τό χρήμα είναι ό μαστρωπός ανάμεσα στήν ανάγκη

καί τό άντικείμενο, ανάμεσα στή ζωή καί στο μέσο επιβίωσης του άνθρώπου. ’Αλλά εκείνο πού μεσιτεύει στή ζωή μου, μεσιτεύει καί στήν ύπαρξη των άλλων άνθρώπων γιά μένα. Είναι γιά μένα ό άλλος άνθρωπος. 

Τι διάολο ! χέρια, πόδια καί κεφάλι

καί κώλος είναι δικά σου, ναι, καταλαβαίνω.

Μά είναι λιγότερο γι'αύτό δικό μου πάλι

οτι καί γώ γεμάτα απολαβαίνω;

Αν μπορώ ν'άγοράσω έξη άλογα βαρβάτα

τή δύναμή τους όλη δεν ορίζω τάχα ;

Σά σωστός άντρας τρέχω στά γεμάτα

ποδάρια δεκατέσσερα σά νά’χα.

( Γκαιτε, Φάουστ)

(Μεφιστοφελής) [μέρος πρώτο, σκηνή α]

Ό Σαίξπηρ στον «Τίμωνα τον 9

Αθηναίο»:

Χρυσάφι ! κίτρινο, ακριβό,

γυαλιστερό χρυσάφι ! όχι θεοί, δεν είμαι

πιστός ματαιόδοξος. . . . Τόσο άπ αύτό κάνει .

τό μαΰρο άσπρο, τ άσκημο

ωραίο, τ'άδικο δίκιο, τό χυδαίο εύγενικό,

τό παλιό νέο, τή δειλία, άντρειά, Θεοί,

γιατί αύτό; Θεοί μου, τι ’ναι αύτό; Μά τί,

Θά ξεμαυλίσει αύτό ιερείς άπό κοντά σας

Θά πάρει άπό άνθρωπο γερό το μαξιλάρι

κάτω άπό τό κεφάλι του τούτος ό κίτρινος

ό δούλος δένει, λύνει νόμους· εύλογάει

καταραμένους κάνει λατρευτή τή λέπρα· δίνει

στους κλέφτες θέση πλάι σέ γερουσιαστές

τούτο ξαναπαντρεύει χήρα μαραμένη

γυναίκα άπ'τό νοσοκομείο μέ σπυριά όμπυασμένα

πού προκαλεΐ εμετόν, αύτό τή μπαλσαμώνει

καί τήν άρωματίζει πάλι άνθόν τ' Απρίλη.

Έ , κολασμένο μέταλλο, πόρνη εσύ κοινή

τής ανθρωπότητας, πού βάζεις τις διχόνοιες

άνάμεσα στον όχλο των εθνών. . . .

Καί παρακάτω :

Ώ βασιλοφρονιά γλυκέ καί χωριστή άκριβέ

του τέκνου άπ'το γονιό ! Λαμπρέ ξεμαυλιστή

τής άγνότερης κλίνης του 'Υμεναίου! Πανίσχυρε Άρη !

Σύ, πάντα νιέ, ζωηρέ, άβρέ κι έράσμιε γαμπρέ,

πού με τό ερύθημά σου λειώνεις τό άγιο χιόνι

πού σκέπει τήν ποδιά τής Άρτεμης ! Θεέ ορατέ

πού συγκολλάς τ'αντίθετα, τα κάνεις νά φιλιώνται!

Πού λαλείς όλες τις γλώσσες καί για κάθε θέμα !

Έσύ άσημόπετρα, λυδία λίθος για καρδιές!

Νά, τώρα ο άνθρωπος ο δούλος σου έπαναστατεί.

Ρίχ'τους, μεγαλοδύναμε, διχόνοια χαλασμού,

Θηρία νά πάρουν τήν κυριαρχία του κόσμου! 

Ό Σαίξπηρ παρουσιάζει μ'ένα εξαιρετικά πετυχημένο τρόπο τή φύση τού χρήματος. Για νά τον καταλάβουμε ας άρχίσουμε άπό τήν ερμηνεία του κομματιού του Γκαΐτε. Αύτό πού εϊναι δικό μου χάρη στο χρήμα, αύτό πού εγώ μπορώ, δηλαδή τό χρήμα μπορεί να αγοράσει, αυτό είμαι εγώ, ο κάτοχος τού ίδιου του χρήματος. Η δύναμή μου είναι τόσο μεγάλη όσο κι ή δύναμη τού χρήματος. Οι ιδιότητες του χρήματος — οι ιδιότητες κι οι ούσιαστικές δυνάμεις του — είναι δικές μου, τού κατόχου του. Ο,τι είμαι και μπορώ δέν καθορίζεται λοιπόν ολωσδιόλου άπό τήν άτομικότητά μου. Έγώ είμαι άσκημος, άλλα μπορώ να άγοράσω τήν ωραιότερη γυναίκα. Άρα δέν είμαι άσκημος, γιατί τό άποτέλεσμα τής ασκήμιας, η άποκρουστικότητά της, εκμη­δενίζεται άπό τό χρήμα. Εγώ, σαν άτομο, είμαι ανάπηρος, όμως τό χρήμα μου δίνει είκοσιτέσσερα πόδια άρα δέν είμαι άνάπηρος. Εγώ είμαι ενας άνθρωπος μοχθηρός, εξαχρειω­μένος, άσυνείδητος, ηλίθιος, όμως τό χρήμα είναι αξιοσέβαστο, άρα κι ό κάτοχός του τό ίδιο. Τό χρήμα είναι το υπέρτατο αγαθό, άρα κι ό κάτοχός του είναι άγαθός το χρήμα εξάλλου με απαλλάσσει από τον κόπο να είμαι ανέντιμος άρα όλοι με θεωρούν έντιμο.Είμαι ηλίθιος, όμως το χρήμα είναι το πραγματικό πνεύμα των πάντων : Είναι λοιπόν δυνατό να είναι ήλίθιος ο κάτοχός του; Επιπλέον, το χρήμα μπορεί να άγοράσει τους ευφυείς άνθρώπους, κιοποίος εξουσιάζει τους ευφυείς, δεν είναι κατά συνέπεια πιο έξυπνος από αυτούς; Εγώ, που με το χρήμα μπορώ οτιδήποτε επιθυμεί η ανθρώπινη καρδιά, δεν κατέχω λοι­πόν όλες τις ανθρώπινες εξουσίες; Μήπως το χρήμα μου δε μετασχηματίζει όλες τις αδυναμίες μου στο αντίθετο τους;

Αν το χρήμα είναι ο συνδετικός κρίκος που με συνδέει με την ανθρώπινη ζωή, με την κοινωνία, με τη φύση και τους άνθρώπους, δεν είναι κατά συνέπεια ο σύνδεσμος όλων τών συνδέσμων; Δεν μπορεί να λύσει και να σφίξει οποιοδήποτε δεσμό; Και δεν είναι γιαυτό και το καθολικό μέσο αποχωρισμού; Είναι ο αληθινός καταλύτης, καθώς και η αληθινή ενωτική ουσία, η γαλβανιστική χημική δύναμη τής κοινωνίας.

Ο Σαίξπηρ υπογραμμίζει κυρίως δύο ιδιότητες του χρήματος:

1) Είναι η ορατή θεότητα, η μεταμόρφωση όλων των φυσικών και ανθρώπινων ιδιοτήτων στο άντίθετό τους, η παγκόσμια σύγχυση και διαστροφή των πραγμάτων η δύναμη που κάνει τα αδύνατα δυνατά.

2) Είναι η παγκόσμια πόρνη, ο παγκόσμιος μαστρωπός ανθρώπων καί λαών.

Η διαστροφή κ η σύγχυση όλων των ανθρώπινων και φυσικών ιδιοτήτων, ο συμβιβασμός των ασυμβίβαστων — η θεϊκή δύναμη του χρήματος — περιλαμβάνονται στήν ουσία του σαν αλλοτριωμένη ειδητική ουσία, άλλωτριοτική κι άλλοτριούμενη των ανθρώπων. Είναι αλλοτριωμένη δύναμη της ανθρωπότητας.

Ο,τι εγώ δεν μπορώ σαν άνθρωπος, ο,τι δηλαδή είναι ασυμβίβαστο με όλες μου τις ουσιαστικές δυνάμεις σαν άτομο, το μπορώ χάρει στο χρήμα. Τό χρήμα μετατρέπει ετσι καθεμιά από αυτές τις ουσιαστικές δυνάμεις σ’ εκείνο που δεν είναι καθαυτή, δηλαδή στο άντίθετό της. Αν εγώ επιθυμώ μια τροφή η θέλω να χρησιμοποιήσω τήν άμαξα επειδή νιώθω αδύναμος να πάω με τα πόδια, το χρήμα μου παρέχει την τροφή καί την άμαξα, δηλαδή υλοποιεί τις επιθυμίες μου, μεταφέροντάς τες άπό τό χώρο της σκέψης, τής έκφρασης καί τής θέλησης, στο χώρο του αίσθητού καί του πραγματικού, μετατρέποντας τήν παρά­σταση σε ζωή, το άντικείμενο τής παράστασης σέ πραγμα­τικό άντικείμενο. Το χρήμα, σαν τέτοια μεσολάβηση, είναι η αληθινά δημιουργική δύναμη.

Φυσικά η ζήτηση υπάρχει κι από τη μεριά εκείνου που δεν έχει χρήματα, αλλά δεν είναι παρά μιά φανταστική πα­ράσταση που, για μένα, για έναν τρίτο, για τους άλλους δεν εχει κανένα αποτέλεσμα, είναι άνύπαρκτη, παραμένει δη­λαδή γιά μένα τον ίδιο εξωπραγματική, χωρίς άντικείμενο. Η διαφορά ανάμεσα στήν αποτελεσματική ζήτηση, που στηρίζεται στο χρήμα, και τη ζήτηση χωρίς άποτέ­λεσμα στηρίζεται στήν άνάγκη μου, στο πάθος μου, στην επιθυμία μου κλπ., είναι η διαφορά ανάμεσα στο είναι και τη σκέψη, ανάμεσα στην ζπλή παράσταση που υπάρχει μέσα μου και στην παράσταση όπως παρουσιάζεται για μένα και έξω απο μένα σάν πραγματικό αντικείμενο.

Αν δεν έχω χρήμα νά ταξιδέψω, δεν έχω ανάγκη, δηλαδή ανάγκη πραγματική και ικανή να γίνει πραγματικότητα, νά ταξιδέψω. Αν έχω κλίση στη σπουδή άλλά μου λείπουν τα απαραίτητα χρήματα, δεν έχω κλίση στη σπουδή, δηλαδή αποτελεσματική κι αληθινή κλίση. Κι άντίστροφα, αν δεν έχω πραγματικά κλίση στη σπουδή, αλλά έχω τη θέληση και το χρήμα για αυτό, έχω τότε μια αποτελεσματική κλίση. Τό χρήμα, μιας κι άποτελεί καθολικό κι εξωτερικό μέσο και δύναμη — που δεν απορρέουν από τον άνθρωπο σαν άνθρωπο, ούτε από την ανθρώπινη κοινωνία σαν κοινωνία — για το μετασχηματισμό της παράστασης σε πραγματικότητα και της πραγματικότητας σε απλή παράσταση, μετασχηματίζει ταυτόχρονα τις φυσικές κι ανθρώπινες πραγματικές ουσιαστικές δυνάμεις σε καθαρά αφηρημένες παραστάσεις και κατά συνέπεια σε ελαττωματι­κότητες καί θλιβερές χίμαιρες - όπως παράλληλα μεταβάλλει τις πραγματικές ελλείψεις και χίμαιρες, τις πραγματικά

ανίκανες θεμελιώδεις δυνάμεις που υπάρχουν μονάχα στη φαντασία του ατόμου, σε πραγματικές ουσιαστικές δυνάμεις κι εξουσίες. Το χρήμα λοιπόν, εξ αιτίας αυτου του χαρακτηριστικού του μόνο, αποτελεί την καθολική διαστροφή κάθε ατομικότητας: που τη μεταλλάσσει στο αντίθετό της και της προσδίνει ιδιότητες που έρχονται σε αντίφαση με τις δικές της.

Εφόσον αποτελεί μια τέτοια δύναμη διαστροφής, στρέ­φεται ενάντια στον άνθρωπο και τους κοινωνικούς θε­σμούς, κ.λ.π., που ισχυρίζονται ότι είναι οντότητες καθαυ­τές. Μετατρέπει την πίστη σε απιστία, την αγάπη σε μίσος, το μίσος σε αγάπη, την αρετή σε ελάττωμα, το ελάττωμα σε αρετή, το δούλο σε αφεντικό, το αφεντικό σε δούλο, την ηλιθιότητα σε ευφυΐα και την ευφυΐα σε ηλιθιότητα.

Επειδή το χρήμα, όντας υπαρκτή και έκδηλη έννοια της αξίας, συγχέει και μεταλλάσσει τα πάντα, είναι κατά συνέπεια η καθολική σύγχυση κι αναποδογύρισμα των πάντων, δηλαδή ο καταλυμένος κόσμος, ή σύγχυση και το αναποδογύρισμα όλων των άνθρώπινων καί φυσικών ιδιοτήτων.

Οποιος μπορεί να αγοράσει το θάρρος είναι θαρραλέος ακόμα κι αν είναι δειλός. Επειδή το χρήμα δεν ανταλλάσσεται με μια συγκεκριμένη ιδιότητα, με ένα συγκεκριμένοπράγμα, με κάποια από τις ουσιαστικές ανθρώπινες δυνά­μεις, αλλά με ολόκληρο το φυσικό κι άνθρώπινο αντικειμενικό κόσμο, άλλάζει λοιπόν — από τήν άποψη του κατόχου του — κάθε ιδιότητα με οποιαδήποτε άλλη — κι ακόμα με την αντίθετη ιδιότητα και αντικείμενο είναι ο συμβιβασμός των ασυμβίβαστων, αναγκάζει τα αντίθετα να συμφιλιωθούν.

Αν όμως υποθέσεις οτι ο άνθρωπος είναι άνθρωπος κι η σχέση του με τον κόσμο είναι ανθρώπινη σχέση, δεν μπορείς να ανταλλάξεις παρά μόνο αγάπη με αγάπη, εμπιστοσύνη με εμπιστοσύνη, κλπ. Αν θέλεις να απολαύσεις την τέχνη, πρέπει να είσαι ένας άνθρωπος με καλλιτεχνική καλ­λιέργεια, αν θέλεις να άσκήσεις έπιρροή στους άλλους ανθρώπους, πρέπει νά είσαι ένας ανθρωπος ικανός για μια δράση που πραγματικά εμψυχώνει και παρακινεί τούς άλλους. Κάθε σχέση σου με τους ανθρώπους — και τη φύση — θα πρέπει να είναι μια συγκεκριμένη εκδήλωση, άντίστοιχη με το αντικείμενο της θέλησής σου, της πραγματικής σου ατομικής σου ζωής. Αν αγαπάς χωρίς ανταπόκριση, αν δηλαδή η αγάπη σου σαν άγάπη δεν προκαλεΐ αμοιβαία αγάπη, αν διαμέσου της ζωτικής σου εκδήλωσης, σαν άνθρωπος που αγαπά, δεν μετασχηματίζεσαι σε άνθρωπο που αγαπιέται, η αγάπη σου είναι ανίκανη, είναι μιά συμφορά.