Σάββας Μιχαήλ : Από τον Μαϊμονίδη στο γονιδίωμα
Το παραπάνω κείμενο αποτελεί εισήγηση στην ημερί
δα «Επιστήμη και Θρησκεία», Διεθνές Συνέδριο Επιστήμη
και Πολιτισμός, «Πάτρα Πολιτιστική Πρωτεύουσα της
Ευρώπης 2006», Πανεπιστήμιο Πατρών 7 Ιουνίου 2006
1. Οι συνταρακτικές ανακαλύψεις της επιστήμης δεν παύουν να εκπλήσσουν αλλά και να γεννούν εφιάλτες. Οι μέρες της αθωότητας και της θετικιστικής αφέλειας για το μονόδρομο της προόδου έχουν περάσει διαπαντός. Ο λεγόμενος Δυτικός πολιτισμός, στην εποχή της πλανητικής επικράτησής του, διέρχεται μια βαθύτατη κρίση μέσα στα δεινά της πολυδιαφημισμένης παγκοσμιοποίησης. Η δυσφορία μέσα στο πολιτισμό, το χάσμα ανάμεσα στη Ζωή και το Πνεύμα, ο ασφυκτικός βιοπολιτικός έλεγχος της ίδιας της Ζωής μέχρι τα μύχια της, η τυραννία μιας τεχνοκρατίας υποταγμένης στο κέρδος τροφοδοτούν από τη μια τη νοσταλγία, μαζί και το αίτημα, της πνευματικότητας που λείπει, και από την άλλη, κάθε είδους «φονταμενταλισμό» και σκοταδισμό. Η λεγόμενη «επιστροφή του θρησκευτικού» εκφράζει αυτές τις αντιφατικές τάσεις που οδηγούν συνήθως σε μια εφι- αλτική επιστροφή του Μυθικού.
Η «απομάγευση» (Entzäuberung), που έβλεπε ο Max Weber να συνοδεύει την καπιταλιστική εργαλειακή ορθολογικότητα, επέφερε την επικράτηση της μυθολογίας της αγοράς, την τερατώδη ανάπτυξη του φετιχισμού του εμπορεύματος, την αγοραία θεολογία της χρηματιστηριακής παγκοσμιοποίησης. Αφού πρώτα ο Ναός του παρελθόντος μετατράπηκε σε οίκο εμπορίου, στη συνέχεια ο οίκος εμπορίου, προπαντός το χρηματιστήριο του παρόντος, μετατράπηκε στο Ναό των προσδοκιών του μέλλοντος ή μάλλον των ‘futures’.
Η εκκοσμίκευση που υποσχέθηκε ο Διαφωτισμός κι η Γαλλική επανάσταση φαίνεται να απειλείται από τα αδιέξοδά της. Ο μύθος ότι η επιστημονική –τεχνολογική πρόοδος θα φέρει αυτόματα την εξαφάνιση των θρησκευτικών - κοινωνικών προλήψεων αποδείχτηκε η μεγαλύτερη πρόληψη.
Σήμερα η ένταση ανάμεσα σε επιστήμη και θρησκεία οξύνεται εκ νέου και μάλιστα όχι μόνο κι όχι τόσο στις υπανάπτυκτες χώρες και τις παραδοσιακές κοινωνίες της περιφέρειας που καθυστερούν, υποφέρουν και κα- ταστρέφονται από τις ανεπτυγμένες χώρες της Δύσης και αντιδρούν με μια τάση επιστροφής στις μη δυτικές παραδοσιακές τους αξίες αλλά στα ίδια τα μητροπολιτικά κέντρα της ευρωπαϊκής και αμερικανικής Δύσης. Βλέπουμε, όχι στον δαιμονοποιημένο, ξανά, αραβο-μουσουλμανικό κόσμο, που ανάγεται σε προνομιούχο τόπο του «φονταμενταλισμού» αλλά στην ίδια την βορειοαμερικανική μητρόπολη να συνοδεύεται η πιο προωθημένη επιστημονική-τεχνολογική πρόοδος με την άνωθεν κα- τευθυνόμενη ενίσχυση του θρησκευτικού –πολιτικού νεοσυντηρητισμού, με νέες επιθέσεις στο Δαρβίνο και την εξέλιξη και με απαγορεύσεις ζωτικών ερευνών, όπως είναι αυτές για τα βλαστοκύτταρα. Οι διαχωριστικές γραμμές «εκσυγχρονισμού» και αναχρονισμού περιπλέκονται και διαπλέκονται, δημιουργώντας υβρίδια αναχρονιστικού εκσυγχρονισμού και εκσυγχρονισμένου αναχρονισμού.
Η σχέση της θρησκείας με την επιστήμη δεν αιωρείται στο κενό, μακριά από τις πολιτικές εξουσίες και τα οικονομικά συμφέροντα. Δεν αναπτύσσεται ερήμην της κοινωνίας, των κοινωνικών αντιφάσεων, των κοινωνικών και πολιτικών συγκρούσεων. Δεν υπάρχει ερήμην της Ιστορίας.
Σήμερα, η ένταση ανάμεσα σε επιστήμη και θρησκεία δεν είναι η γραμμική προέκταση της πάλης του Διαφωτισμού του 18ου αιώνα ούτε εκδήλωση της θρυλούμενης χρεοκοπίας του. Αποτελεί στοιχείο μιας συnολικότερης ιστορικής κρίσης της νεωτερικότητας και του πολιτισμού της. Η νεωτερικότητα δεν έχει αντικατασταθεί από κάποια «μεταμοντέρνα κατάσταση». Αγωνιά πάνω από ένα αιώνα τώρα μέσα στην αξεδιάλυτη αντίφαση που την συνοδεύει από την γέννησή της: την αντίφαση ανάμεσα στην τάση προς την καθολικότητα, την ορμή προς το «άνευ ορίων άνευ όρων» του ποιητή, την αέναη υπέρβαση των ορίων που την χαρακτηρίζει και τα ασφυκτικά όρια των συστημικών ιστορικών όρων της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας που την γέννησαν και στους οποίους παραμένει υποταγμένη.
Ποια είναι η θέση της εβραϊκής παράδοσης απέναντι στη νεωτερικότητα και την κρίση της; Πρώτα -πρώτα αυτή η θέση δεν βρίσκεται «απέναντι» ούτε καν στη περιφέρεια αλλά, όσο κι αν φαίνεται παράδοξο κοντά στη καρδιά, στο κέντρο του προβλήματος.
2. Αν ξενίζει μια τέτοια τοποθέτηση είναι γιατί κατά πρώτο λόγο η κυρίαρχη Δύση έχει απωθήσει στη λησμονιά την ιδιαιτερότητα των μη δυτικών απαρχών της. Η ανάδειξη μιας νέας σχέσης ανάμεσα σε πίστη και Λόγο, σε επιστήμη και θρησκεία κι η ανάδυση αυτού που ονομάστηκε αρκούντως ευρωπαιοκεντρικά «Δυτικός Πολιτισμός» προετοιμάστηκε από «μη Ευρωπαίους», όπως θα έλεγε ο Edward Said από μη Δυτικούς με την τρέχουσα χρήση της λέξης: από πρωτοπόρους στοχαστές, ανθρώπους κυριολεκτικά αναγεννησιακούς πριν της Αναγέννηση που βγήκανε μέσα από τον κόσμο του Ισλάμ και του Ιουδαϊσμού. Χωρίς την αραβική μουσουλμανική και εβραϊκή φιλοσοφία του τέλους του Μεσαίωνα δεν υπάρχει νεωτερική σκέψη. Το σύνθημα Sapere aude! Τόλμησε να μάθεις –που ο Kant αναγόρευσε στο έμβλημα του Διαφωτισμού- ακούστηκε, ενάντια σε όλες τις θρησκευτικές αυθεντίες, αιώνες πριν τον Διαφωτισμό, στη Σαμαρκάνδη και την αλ Ανταλούς, από τον Πέρση μουσουλμάνο ιμπν Σίνα ή Αβικέννα και τον Σεφαραδίτη Εβραίο Σλομό ιμπν Γκαμπιρόλ ή Αβισεμπρόν και προ- παντός από τα μεγάλα τέκνα της Κόρδοβας, τον Άραβα μουσουλμάνο ιμπν Ρουσντ ή Αβερρόη και τον Εβραίο Ραμπί Μωσέ μπεν Μαϊμόν ή ΡαΜμπάΜ (από την ακρο- στιχίδα των εβραϊκών λέξεων του ονόματος), γνωστότερο με το εξελληνισμένο όνομα Μαϊμονίδης. Με μια ριζοσπαστική ανανεωτική προσέγγιση στην αρχαιοελληνική κληρονομιά, ιδιαίτερα στη σκέψη του Αριστοτέλη, δίνοντας πλήρη δικαιώματα στην επιστημονική έρευνα και την δι- εκδίκηση της αλήθειας, περνώντας μέσα από συγκρούσεις με τις αυθεντίες, διωγμούς από τους φανατισμούς και δι- αμάχες με ριζωμένες αντιλήψεις, άνοιξαν τον δρόμο στην Αναγέννηση και το νεωτερικό κόσμο.
Αυτή η ιδρυτική χειρονομία της νεωτερικότητας στην αυγή της, «ξεχάστηκε» από την Δύση. Κι όταν η νεωτερικότητα εισήλθε στη παρατεταμένη της κρίση και η Δύση στο λυκόφως της Ιστορίας της, είναι η κρίση της κυρίαρχης Δύσης αυτή που έστειλε τον λαό του Μαϊμονίδη στα κρεματόρια και, στη συνέχεια, ένα τμήμα του στο Inferno της Μέσης Ανατολής να αλληλοσφάζεται με τον λαό του Αβερρόη.
3. Μαϊμονίδης και Αβερρόης γίνανε οι πρωταγωνιστές μιας αληθινής πολιτιστικής επανάστασης με ιστορικές συνέπειες όχι μόνο στη φιλοσοφία αλλά στη διαμόρφωση της Ευρώπης και του κόσμου στους Μοντέρνους Καιρούς. Ξεπέρασαν συνειδητά τα όρια της ιδιαίτερης εθνο-θρησκευτικής τους κοινότητας, ανοίχτηκαν κι άνοιξαν το δρόμο του οικουμενικού. Γι’ αυτό και συνάντησαν την πιο θερμή υποδοχή μέσα κι έξω από τις κοινότητές τους αλλά και την πιο βίαιη αντίδραση των θεσμικών εκπροσώπων και των τριών μονοθεϊστικών θρησκειών.
Ο Αβερρόης, όπως γράφει ο Γαλλοεβραίος μελετητής Charles Touati, είχε στον εβραϊκό πνευματικό κόσμο της Ιβηρικής, της Προβηγκίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας μια επιρροή εξίσου βαθειά με εκείνη του Μαϊμονίδη. Παρά την εντονότατη πολεμική που δέχτηκε ο αβερροϊσμός από επιφανείς εκπρόσωπους του Δυτικού Χριστιανισμού όπως είναι ο Θωμάς ο Ακινάτης, παρά τους επίσημους αφορι- σμούς, και τις διώξεις, η επιρροή του και στην χριστιανική πνευματικότητα φαίνεται ακόμα και στον μεγάλο Dante που δεν διστάζει να υμνήσει την “luce eterna” του καταδιωγμένου, αφορισμένου και δολοφονημένου αβερροϊστή Siger de Brabant και να τον βάλει στο Paradiso μαζί με τον αντίπαλό του Doctor Angelicus. Στο χώρο της ορθόδοξης χριστιανικής Ανατολής, φωτισμένες μορφές όπως ο πρώτος μετά την Άλωση Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Γεννάδιος Σχολάριος δεν έκρυβε τον θαυμασμό και τον ενθουσιασμό του για τον Αβερρόη.
Η απήχηση του Μαϊμονίδη, επίσης, ξεπέρασε τα όρια του Σεφαραδίτικου Εβραϊσμού. Οι σχολαστικοί θεολόγοι της χριστιανικής Δύσης ήρθαν σε έντονο διάλογο με το έργο του, μη κρύβοντας αντιρρήσεις και θαυμασμό. Η αποφατική θεολογία του Εβραίου της Κόρδοβας, μαζί με τα αρεοπαγιτικά συγγράμματα και τον Μάξιμο τον Ομολογητή, βρίσκει την ηχώ της στον Meister Eckhart και τους μυστικούς του Ρήνου.
Μαζί, όμως, με την υποδοχή, υπάρχει και η βιαιότερη αντίδραση. Από τα νεανικά του χρόνια γνώρισε το σκοταδισμό και τον διωγμό του καθεστώτος των Αλμοχαδών που έδωσε τέλος στην ειρηνική συνύπαρξη μουσουλμάνων και Εβραίων στην ανεκτική Ανδαλουσία. Περιπλανήθηκε στην εξορία, βρέθηκε στην Παλαιστίνη, κατέληξε στο Κάϊρο, γιατρός στην αυλή του θρυλικού Σαλαντίν. Στα χρόνια της εξορίας ήρθε σε οξύτατη σύγκρουση με την θρησκευτική και οικονομική εξουσία των επικεφαλής της βαβυλωνιακής ταλμουδικής ακαδημίας, τους Γκαονίμ, της αναγνωρισμένης τότε ηγεσίας της εβραϊκής Διασποράς. Η απειλή να κηρυχθεί αποσυνάγωγος κρέμονταν από πάνω του πάντα. Αλλά το έργο του έγινε το αντικείμενο μιας οιωνεί σύρραξης μετά το θάνατό του το 1204.
Η περίφημη «διαμάχη για τον Μαϊμονίδη» συγκλόνισε την Δυτική και κεντρική Ευρώπη- κι όχι μόνο τις εκεί εβραϊκές κοινότητες- τουλάχιστον για τρεις αιώνες, εάν δεχτούμε ότι σταμάτησε ποτέ. Γύρω στο 1230 ξεσπάει η πρώτη διαμάχη καθώς κηρύσσονται από τον Σολομών μπεν Αμπραάμ και τους οπαδούς του, αποσυνάγωγοι όσοι μελετούν τις φυσικές επιστήμες και διαβάζουν τα βιβλία του Μαϊμονίδη, προπαντός το magnum opus του Μορέ Νεμπουχίμ, τον Οδηγό των Πεπλανημένων (για την ακρί- βεια των Περιπλανώμενων). Στον Οδηγό ο Μαϊμονίδης κάνει την ιστορική χειρονομία της σύνδεσης της αρχαί- ας ελληνικής φιλοσοφίας με την Βίβλο, του Λόγου και της Αποκάλυψης, εξισώνοντας τολμηρά την μελέτη της αριστοτελικής Φυσικής με την εβραϊκή διδασκαλία της δημιουργίας, το Μαασέ Μπερεσίτ, και την διδασκαλία του εσχατολογικού οράματος του Ιεζεκιήλ, το Μαασέ Μερκαμπά των Εβραίων μυστικιστών, με την μελέτη της Μεταφυσικής. Η ορθολογική επιστημονική και φιλοσοφι- κή έρευνα εξυψώνονταν στο επίπεδο του κύρους που εί- χαν μέχρι τότε οι θρησκευτικές διδασκαλίες.
Η βασική αρχή αυτής της χειρονομίας ήταν ότι η αλήθεια δεν μπορεί να καταστρέψει την αλήθεια, όπως θα πει ο Ραμπί Λεβί μπεν Γκερσόν ή ΡαΛμπαΓκ, ο μεγάλος αριστοτελιστής Γερσονίδης που θα μελετήσει κριτικά και θα αναπτύξει παραπέρα την κληρονομιά του Αβερρόη και του Μαϊμονίδη τον 14ο αιώνα. Η θρησκευτική αυθεντία δεν μπορεί να ακυρώσει μια επιστημονική αλήθεια. Εάν το κάνει ακυρώνει την ίδια την βιβλική αλήθεια.
Αυτό τον μαϊμονιδικό ορθολογισμό, περισσότερο και από την αλληγορική βιβλική ερμηνευτική του ή την αποφατική του θεολογία, ήταν που απεχθάνονταν οι αντίπαλοί του, όχι μόνον όσοι μένανε προσκολλημένοι στο γράμμα της Παράδοσης και αρνιώντουσαν κάθε καινοτομία αλλά προπαντός οι καββαλιστές, ακόμα και του πνευματικού μεγέθους ενός Ναχμανίδη. Κι ο Μαϊμονίδης, όμως δεν έκρυψε ποτέ την δυσπιστία του για τον καββαλιστικό μυστικισμό στον οποίο έβρισκε, πέρα από προλήψεις, και την ύπαρξη νεοπλατωνικών, παγανιστικών, ανθρωπομορφικών και ζωροαστρικών στοιχείων.
Η διαμάχη πήρε τεράστιες διαστάσεις και τραχύτητα, ιδιαίτερα σε Γαλλία και Ισπανία. Το αντιμαϊμονιδικό στρατόπεδο, μάλιστα έφτασε στο σημείο να καταγγείλει την διδασκαλία του Μαϊμονίδη στο τάγμα των Δομινικανών και στον Καρδινάλιο Ρομάνους, τον παπικό απεσταλμένο στο Μονπελιέ που ήταν επιφορτισμένος με την καταπολέμηση των Καθάρων. Δεν βράδυναν οι πυρές να ανάψουν και τα έργα του Εβραίου σοφού της Κόρδοβας να καούν.
Ένα αιώνα περίπου μετά την πρώτη διαμάχη για τον Μαϊμονίδη, η σύγκρουση επανέρχεται το 1303-1306 όταν στο Μονπελιέ, ο ραββίνος Αμπά Μαρί (don Astruc de Lunel) και η Συναγωγή της Βαρκελώνης κηρύσσουν αποσυνάγωγους όσους μελετούν φιλοσοφία και φυσικές επιστήμες κι είναι σε ηλικία μικρότερη των 26 χρονών ή όσους τους διδάσκουν την απαγορευμένη σοφία, ακολουθώντας τις προτροπές του Μαϊμονίδη.
Η διαμάχη τελικά θα κοπάσει μέσα από ιστορικές καταστροφές: την δίωξη των Εβραίων της Γαλλίας από τον βασιλιά Φίλιππο τον Ωραίο και προπαντός την εκδίωξη των Εβραίων από την Ιβηρική από τον Φερδινάνδο και την Ισαβέλλα το 1492.
Από μιαν άποψη, στις καλύτερες περιπτώσεις, η διαμάχη είχε να κάνει με διαφορετικές αντιδράσεις μπροστά στις καταστροφές της Ιστορίας και διαφορετικές στρατηγικές επιβίωσης ενός διεσπαρμένου λαού υπό διωγμό. Η μία συντηρητική στρατηγική είναι εκείνη που επιλέγει την απόσυρση εντός της κοινότητας και της παράδοσής της, η εσωτερίκευση του διωγμού με τον αυτόεγκλεισμό σε ένα πνευματικό γκέτο. Μια άλλη στρατηγική επιβίωσης είναι εκείνη που χάραζε η καββαλιστική μυστική θεολογία της προσδοκίας μιας επίσπευσης της έλευσης της μεσσιανικής εποχής. Η στρατηγική του Μαϊμονίδη ήταν εντελώς διαφορετική: πρότεινε το άνοιγμα στο Άλλο της ελληνικής φιλοσοφίας, στη πρόκληση της επιστημονικής έρευνας, στο Οικουμενικό, τους ανοικτούς ορίζοντες του πανανθρώπινου πνεύματος. Η στρατηγική του συνέπιπτε με τις βαθύτερες τάσεις της Ιστορίας, σε μια εποχή μεταβατική, παρατεταμένης κρίσης της φεουδαρχίας και των προκαπιταλιστικών κοινοτήτων και ανάδυσης των πρώτων στοιχείων της αστικής κοινωνίας, με άλλα λόγια στην αυγή της νεωτερικότητας. Η στρατηγική γραμμή του Μαϊμονίδη, εγγράφεται στο σώμα και στο πνεύμα της νεωτερικότητας. Γι’ αυτό και επανεμφανίζεται, ανανεώνεται και προεκτείνεται με μια σειρά άλλων επιφανών «ανορθόδοξων» Εβραίων των Μοντέρνων Καιρών που γίνανε σημείο αντιλεγόμενο, από τον Γιεουντά μπεν Ιτσχάκ Αμπραβανέλ της ιταλικής Αναγέννησης, τον επιλεγόμενο Leone Ebreo, τον πρόδρομο του Giordano Bruno, ως τον Μπαρούχ Σπινόζα, τον Καρλ Μαρξ, τον Ζίγκμουντ ή Σλομό Φρόϋντ και τον Άλμπερτ Αϊνστάιν.
Η σύνδεση με τα βαθύτερα ρεύματα της Ιστορίας είναι ένα από τους κύριους λόγους της δικαίωσης τελικά του Μαϊμονίδη, της επικράτησής του (ακόμα και αν ποτέ δεν παύσανε οι αντιδράσεις), ως του σημαντικότερου κι ακραιφνέστερου εκπρόσωπου του Ιουδαϊσμού μετά τον Μεσαίωνα. Αποτελεί πια μέρος της ίδιας της εβραϊκής Παράδοσης να λέγεται για τον Μωϋσή Μαϊμονίδη, παραφράζοντας ένα εδάφιο από το τέλος του Δευτερονομίου, ότι «από τον Μωϋσή έως τον Μωϋσή ποτέ δεν φάνηκε μέσα στον Ισραήλ άλλος σαν τον Μωϋσή».
4. Πώς, όμως, ο καταγγελλόμενος σαν εχθρός της Παράδοσης μαθητής του Αριστοτέλη, ο μέγας υπερασπιστής της ορθολογικής επιστημονικής έρευνας, μπορεί να θεωρείται ταυτόχρονα και σαν «ο μεγαλύτερος θεολόγος του Ιουδαϊσμού»;
Ο Μαϊμονίδης δεν ήταν απλώς ένας πρόδρομος της εκκοσμίκευσης που λόγω της πρώιμης εποχής που εμφανίστηκε, στους κόλπους μιας θρησκευόμενης κοινότητας, παρέμεινε κι αυτός θρησκευόμενος. Δεν είχε απλώς μια τυπική ή μηχανική σχέση με την πίστη των πατέρων του. Βρίσκονταν σε ένα διαρκή πνευματικό διάλογο μαζί της, σε αναζήτηση της αλήθειας μέσα στην εβραϊκή Παράδοση που θα ήταν σε θέση να την ανοίξει στο Άλλο και στο Οικουμενικό.
Από αυτή τη μεθοδολογική σκοπιά η παράδοση δεν είναι ένα κλειστό σύστημα αμετάβλητων αξιωμάτων και αξιών αλλά μια ανοικτή διαδικασία που περιέχει ανεκπλήρωτες ακόμα δυνατότητες. Είναι ένα ανολοκλήρωτο εγχείρημα. Η ίδια η Βίβλος είναι η πρώτη ρήξη με το μυθικό-αστρικό σύστημα θεοποίησης των ανεξέλεγκτων φυσικών και κοινωνικών δυνάμεων, η αφετηρία κάθε απομυθοποίησης. Με άξονα την αφήγηση της Εξόδου και την σύλληψη ενός μεσσιανικού τέλους της Ιστορίας συντελείται η πρώτη ρήξη με την κυκλική αντίληψη της Ιστορίας σαν Αιώνιας Επιστροφής του Ίδιου, τον «μύθο όλων των μύθων» όπως έλεγε ο Walter Benjamin.
Ο Μαϊμονίδης ζητάει τη συνέχεια αυτής της ρήξης με τους Μύθους που στόχο έχει όχι την εκκοσμίκευση των μύθων αλλά την πραγμάτωση της αλήθειας ως ρυθμιστικής αρχής της ζωής των ανθρώπων. Σε μεγάλο βαθμό τα αδιέξοδα της μεταγενέστερης αστικής εκκοσμίκευσης οφείλονται στο γεγονός ότι ουσιαστικά, όπως έδειξε ο Jean Luc Nancy, εκκκοσμίκευσε τις θεολογικές κατηγορίες χωρίς να τις υπερβεί, διαχώρισε το Θεολογικό από το Πολιτικό για να μετατρέψει το Πολιτικό σε Θεολογικό, όπου το Κράτος θεολογείται κι οι θρησκευτικές αρχές πολιτεύονται με την κάθε εξουσία. Η κατάληξη είναι αυτό που ονόμασε «Πολιτική Θεολογία» ο Carl Schmitt, ο νομικός φιλόσοφος του ναζισμού, κι όπου το κενό στη θέση του νεκρού θεού καταλαμβάνει τελικά ο Führer.
Η αντιμυθολογική μέθοδος του Μαϊμονίδη, η οποία βρίσκεται και πίσω από τον απόλυτο αποφατισμό του, απορρίπτει το δίλημμα: ή πίσω στους θρησκευτικούς μύθους ή εκκοσμίκευσή τους. Προτάσσει την αλήθεια και την πραγμάτωσή της που δεν μπορεί να συμβιβάζεται με την καταστροφή της αλήθειας των επιστημών. Εάν Χειρόγραφο του Μαϊμονίδη στα εβραϊκά και τα αραβικά (Βρετανικό Μουσείο) ο ραββίνος του Καΐρου και γιατρός του Σαλαντίν ζούσε σήμερα θα του ήταν αδιανόητο να καταδικάσει την αποκωδικοποίηση του ανθρώπινου γονιδιώματος και να απαγορεύσει την γνώση μιας αλήθειας. Το εύλογο ερώτημα που θα έθετε- και που θέτουμε κι εμείς- είναι άλλο: πώς θα πραγματωθεί αυτή η αλήθεια στη ζωή των ανθρώπων;
Καμιά αυθεντία, θρησκευτική, πολιτική, κρατική, κομματική, ακαδημαϊκή κλπ. δεν είναι ανώτερη από την αλήθεια και την ελεύθερη αναζήτησή της.
Δεν θα ήταν καθόλου δύσκολο σε ένα ταλμουδιστή της στάθμης ενός Μαϊμονίδη να αντλήσει από το ίδιο το Ταλμούδ τα στοιχεία που στρέφονται ενάντια στον δογματισμό και την αυθεντία. Η ίδια η βασική διαλεκτική αρχή του Ταλμούδ, αρχίζοντας από την διαμάχη των δύο αντίπαλων σχολών του Ιλλέλ και του Σαμμάϊ τον 1ο αιώνα, είναι ότι «μια συζήτηση προς δόξαν Κυρίου είναι πάντα μια συζήτηση όπου αντιπαρατίθενται τουλάχιστον δύο αντίθετες απόψεις». Οι όποιες θρησκευτικές-ραββινικές αρχές κι οι αποφάσεις τους έχουν κύρος μονάχα όταν δοκιμάζονται με το κριτήριο της αλήθειας και δεν παραλογίζονται. Το δικαίωμα της ανυπακοής σε αυθεντίες που κάνουν το μαύρο άσπρο εγγράφεται στο Ταλμούδ ως εξής: «Θα τους υπακούμε μόνον εάν μας λένε ότι η δεξιά είναι δεξιά και η αριστερά είναι αριστερά» (Ταλμούντ Γιερουσαλμί, Πραγματεία Οραγιότ 45 a).
Η Παράδοση μπορεί να απελευθερώσει ανατρεπτικές δυνάμεις, φτάνει να μην φετιχοποιηθεί και μετατραπεί σε παγανιστικό ξόανο. Τα πρωτεία της αλήθειας είναι αδιαπραγμάτευτα.
5. Η λέξη «αλήθεια» στα ελληνικά θέτει το στερητικό α μπροστά από τη λέξη λήθη και κατά την γνωστή χαϊ- ντεγγεριανή ανάγνωση παραπέμπει στο αντίθετο της λήθης του Όντος. Στα εβραϊκά, όμως, η λέξη αλήθεια/ Εμέτ, όπως αφηγείται κι ο θρύλος του Γκόλεμ, συνθέτει το αρχικό άλεφ με την λέξη θάνατος κι άρα είναι το αντίθετο του θανάτου.
Η αλήθεια/εμέτ ως το αντίθετο του θανάτου, για την ακρίβεια, δεν είναι ταυτόσημη με τη ζωή αλλά με την πηγή της ζωής, την Μεκόρ Χαγίμ. Μεκόρ Χαγίμ, Fons Vitae, Πηγή Ζωής είναι και ο τίτλος που έδωσε στο σημαντικό- τερο φιλοσοφικό του έργο ο Σλομό ιμπν Γκαμπιρόλ ( γνωστός στον Θωμά τον Ακινάτη ως Αβισεμπρών), δανειζόμενος τη φράση από τον 36ο Ψαλμό του Δαυίδ: παρά Σοι πηγή ζωής και εν τω φωτί Σου οψόμεθα φως… (Ψαλμός 36: 10).
Πάνω στο ζήτημα της σχέσης της αλήθειας με την ζωή, της ζωής με την γνώση της αλήθειας είναι ακριβώς το σημείο που ανοίγεται το πιο αβυσσαλέο χάσμα στους Μοντέρνους Καιρούς. Η αιτία του χάσματος δεν βρίσκεται ούτε στη γνώση ούτε στη ζωή αλλά στους κοινωνικούς- ιστορικούς όρους σύνδεσής τους.
Όπως έδειξε ο μεγάλος Γάλλος φιλόσοφος και ιστορικός Michel Foucault, η εξουσία στη νεωτερική αστική κοινωνία, σε αντίθεση με τους προγενέστερους κοινωνικούς σχηματισμούς, αποκτά χαρακτήρες μιας βιοεξουσίας, επιχειρώντας να προσαρμόσει όλες τις πλευρές, τις ανάγκες και τις απαιτήσεις της ζωής στις ανάγκες και τις απαιτήσεις της συσσώρευσης του κεφαλαίου. Το φάσμα των βιοπολιτικών αυτής της βιοεξουσίας, ανάλογα με τις υπάρχουσες συνθήκες, είναι τεράστιο, από την αντιμετώπιση των πληθυσμιακών πιέσεων και τη κερδοφόρα διαμόρφωση των θεσμών δημόσιας και ιδιωτικής περίθαλψης έως την ευγονική και τον άγριο βιολογισμό του ρατσισμού, τον μοντέρνο αντισημιτισμό και την βαρβαρότητα των στρατοπέδων εξόντωσης.
Στις σημερινές συνθήκες, όπου η περίθαλψη, η Ιατρική και η βιοιατρική επιστημονική έρευνα περισσότερο κινδυνεύουν από την αρπάγη των φαρμακευτικών εταιρειών απ’ ό,τι από τα κηρύγματα των σκοταδιστών ιεροκηρύκων, είναι εύλογο να γεννιούνται βαθιές ανησυχίες από την βιοτεχνολογία ή και από την αποκρυπτογράφηση του γονιδιώματος για τον δυνατότητα που αποκτούν ανεξέλεγκτες κι ασύδοτες δυνάμεις πάνω στον έλεγχο του ζωντανού ανθρώπου στα μύχια της ύπαρξής του. Το ζήτημα της Ζωής και της Γνώσης και μαζί τους το ίδιο το ζήτημα της Ιστορίας και του μέλλοντος του ανθρώπου τίθεται με την μεγαλύτερη οξύτητα. Σύμφωνα με ένα Μιντράς, ένα ραββινικό ερμηνευτικό σχόλιο, το Δένδρο της Ζωής και το Δένδρο της Γνώσης στην Εδέμ ταυτίζονται. (Μια αντίστοιχη αντίληψη μπορούμε να βρούμε και στον Μάξιμο τον Ομολογητή, στον Jacob Boehme αλλά και στον Διονύσιο Σολωμό). Ακόμα παραπέρα στην ίδια κατεύθυνση: ένας επιφανής σχολιαστής της Βίβλου, ταλμουδιστής, καββαλιστής και πολιτικός άνδρας του 15ου αιώνα, ο δον Ισαάκ Αμπραβανέλ, ο πατέρας του Leone Ebreo, στο βιβλίο του Σχολιασμός του Βιβλίου της Γενέσεως σημειώνει ότι «το Δένδρο της Γνώσης υπάρχει λόγω της αναγκαιότητας να καθοδηγηθεί η Πολιτεία». Η εναρμόνιση των απαιτήσεων της Ζωής με την Γνώση και την αλήθεια προϋποθέτει μια πανανθρώπινη Πολιτεία της Δικαιοσύνης και της ελευθερίας. Το οξύτατο ερώτημα πρέπει να απαντηθεί από εμάς τους ίδιους. Σε τούτο συνοψίζεται και η βιβλική αλήθεια, η Τοράτ Εμέτ, στο τέλος της Πεντατεύχου (στο Δευτερονόμιο 30:19) Έθεσα ενώπιόν σου την ζωή και το θάνατο, την ευλο- γία και την κατάρα. Διάλεξε την Ζωή.
1. Οι συνταρακτικές ανακαλύψεις της επιστήμης δεν παύουν να εκπλήσσουν αλλά και να γεννούν εφιάλτες. Οι μέρες της αθωότητας και της θετικιστικής αφέλειας για το μονόδρομο της προόδου έχουν περάσει διαπαντός. Ο λεγόμενος Δυτικός πολιτισμός, στην εποχή της πλανητικής επικράτησής του, διέρχεται μια βαθύτατη κρίση μέσα στα δεινά της πολυδιαφημισμένης παγκοσμιοποίησης. Η δυσφορία μέσα στο πολιτισμό, το χάσμα ανάμεσα στη Ζωή και το Πνεύμα, ο ασφυκτικός βιοπολιτικός έλεγχος της ίδιας της Ζωής μέχρι τα μύχια της, η τυραννία μιας τεχνοκρατίας υποταγμένης στο κέρδος τροφοδοτούν από τη μια τη νοσταλγία, μαζί και το αίτημα, της πνευματικότητας που λείπει, και από την άλλη, κάθε είδους «φονταμενταλισμό» και σκοταδισμό. Η λεγόμενη «επιστροφή του θρησκευτικού» εκφράζει αυτές τις αντιφατικές τάσεις που οδηγούν συνήθως σε μια εφι- αλτική επιστροφή του Μυθικού.
Η «απομάγευση» (Entzäuberung), που έβλεπε ο Max Weber να συνοδεύει την καπιταλιστική εργαλειακή ορθολογικότητα, επέφερε την επικράτηση της μυθολογίας της αγοράς, την τερατώδη ανάπτυξη του φετιχισμού του εμπορεύματος, την αγοραία θεολογία της χρηματιστηριακής παγκοσμιοποίησης. Αφού πρώτα ο Ναός του παρελθόντος μετατράπηκε σε οίκο εμπορίου, στη συνέχεια ο οίκος εμπορίου, προπαντός το χρηματιστήριο του παρόντος, μετατράπηκε στο Ναό των προσδοκιών του μέλλοντος ή μάλλον των ‘futures’.
Η εκκοσμίκευση που υποσχέθηκε ο Διαφωτισμός κι η Γαλλική επανάσταση φαίνεται να απειλείται από τα αδιέξοδά της. Ο μύθος ότι η επιστημονική –τεχνολογική πρόοδος θα φέρει αυτόματα την εξαφάνιση των θρησκευτικών - κοινωνικών προλήψεων αποδείχτηκε η μεγαλύτερη πρόληψη.
Σήμερα η ένταση ανάμεσα σε επιστήμη και θρησκεία οξύνεται εκ νέου και μάλιστα όχι μόνο κι όχι τόσο στις υπανάπτυκτες χώρες και τις παραδοσιακές κοινωνίες της περιφέρειας που καθυστερούν, υποφέρουν και κα- ταστρέφονται από τις ανεπτυγμένες χώρες της Δύσης και αντιδρούν με μια τάση επιστροφής στις μη δυτικές παραδοσιακές τους αξίες αλλά στα ίδια τα μητροπολιτικά κέντρα της ευρωπαϊκής και αμερικανικής Δύσης. Βλέπουμε, όχι στον δαιμονοποιημένο, ξανά, αραβο-μουσουλμανικό κόσμο, που ανάγεται σε προνομιούχο τόπο του «φονταμενταλισμού» αλλά στην ίδια την βορειοαμερικανική μητρόπολη να συνοδεύεται η πιο προωθημένη επιστημονική-τεχνολογική πρόοδος με την άνωθεν κα- τευθυνόμενη ενίσχυση του θρησκευτικού –πολιτικού νεοσυντηρητισμού, με νέες επιθέσεις στο Δαρβίνο και την εξέλιξη και με απαγορεύσεις ζωτικών ερευνών, όπως είναι αυτές για τα βλαστοκύτταρα. Οι διαχωριστικές γραμμές «εκσυγχρονισμού» και αναχρονισμού περιπλέκονται και διαπλέκονται, δημιουργώντας υβρίδια αναχρονιστικού εκσυγχρονισμού και εκσυγχρονισμένου αναχρονισμού.
Η σχέση της θρησκείας με την επιστήμη δεν αιωρείται στο κενό, μακριά από τις πολιτικές εξουσίες και τα οικονομικά συμφέροντα. Δεν αναπτύσσεται ερήμην της κοινωνίας, των κοινωνικών αντιφάσεων, των κοινωνικών και πολιτικών συγκρούσεων. Δεν υπάρχει ερήμην της Ιστορίας.
Σήμερα, η ένταση ανάμεσα σε επιστήμη και θρησκεία δεν είναι η γραμμική προέκταση της πάλης του Διαφωτισμού του 18ου αιώνα ούτε εκδήλωση της θρυλούμενης χρεοκοπίας του. Αποτελεί στοιχείο μιας συnολικότερης ιστορικής κρίσης της νεωτερικότητας και του πολιτισμού της. Η νεωτερικότητα δεν έχει αντικατασταθεί από κάποια «μεταμοντέρνα κατάσταση». Αγωνιά πάνω από ένα αιώνα τώρα μέσα στην αξεδιάλυτη αντίφαση που την συνοδεύει από την γέννησή της: την αντίφαση ανάμεσα στην τάση προς την καθολικότητα, την ορμή προς το «άνευ ορίων άνευ όρων» του ποιητή, την αέναη υπέρβαση των ορίων που την χαρακτηρίζει και τα ασφυκτικά όρια των συστημικών ιστορικών όρων της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας που την γέννησαν και στους οποίους παραμένει υποταγμένη.
Ποια είναι η θέση της εβραϊκής παράδοσης απέναντι στη νεωτερικότητα και την κρίση της; Πρώτα -πρώτα αυτή η θέση δεν βρίσκεται «απέναντι» ούτε καν στη περιφέρεια αλλά, όσο κι αν φαίνεται παράδοξο κοντά στη καρδιά, στο κέντρο του προβλήματος.
2. Αν ξενίζει μια τέτοια τοποθέτηση είναι γιατί κατά πρώτο λόγο η κυρίαρχη Δύση έχει απωθήσει στη λησμονιά την ιδιαιτερότητα των μη δυτικών απαρχών της. Η ανάδειξη μιας νέας σχέσης ανάμεσα σε πίστη και Λόγο, σε επιστήμη και θρησκεία κι η ανάδυση αυτού που ονομάστηκε αρκούντως ευρωπαιοκεντρικά «Δυτικός Πολιτισμός» προετοιμάστηκε από «μη Ευρωπαίους», όπως θα έλεγε ο Edward Said από μη Δυτικούς με την τρέχουσα χρήση της λέξης: από πρωτοπόρους στοχαστές, ανθρώπους κυριολεκτικά αναγεννησιακούς πριν της Αναγέννηση που βγήκανε μέσα από τον κόσμο του Ισλάμ και του Ιουδαϊσμού. Χωρίς την αραβική μουσουλμανική και εβραϊκή φιλοσοφία του τέλους του Μεσαίωνα δεν υπάρχει νεωτερική σκέψη. Το σύνθημα Sapere aude! Τόλμησε να μάθεις –που ο Kant αναγόρευσε στο έμβλημα του Διαφωτισμού- ακούστηκε, ενάντια σε όλες τις θρησκευτικές αυθεντίες, αιώνες πριν τον Διαφωτισμό, στη Σαμαρκάνδη και την αλ Ανταλούς, από τον Πέρση μουσουλμάνο ιμπν Σίνα ή Αβικέννα και τον Σεφαραδίτη Εβραίο Σλομό ιμπν Γκαμπιρόλ ή Αβισεμπρόν και προ- παντός από τα μεγάλα τέκνα της Κόρδοβας, τον Άραβα μουσουλμάνο ιμπν Ρουσντ ή Αβερρόη και τον Εβραίο Ραμπί Μωσέ μπεν Μαϊμόν ή ΡαΜμπάΜ (από την ακρο- στιχίδα των εβραϊκών λέξεων του ονόματος), γνωστότερο με το εξελληνισμένο όνομα Μαϊμονίδης. Με μια ριζοσπαστική ανανεωτική προσέγγιση στην αρχαιοελληνική κληρονομιά, ιδιαίτερα στη σκέψη του Αριστοτέλη, δίνοντας πλήρη δικαιώματα στην επιστημονική έρευνα και την δι- εκδίκηση της αλήθειας, περνώντας μέσα από συγκρούσεις με τις αυθεντίες, διωγμούς από τους φανατισμούς και δι- αμάχες με ριζωμένες αντιλήψεις, άνοιξαν τον δρόμο στην Αναγέννηση και το νεωτερικό κόσμο.
Αυτή η ιδρυτική χειρονομία της νεωτερικότητας στην αυγή της, «ξεχάστηκε» από την Δύση. Κι όταν η νεωτερικότητα εισήλθε στη παρατεταμένη της κρίση και η Δύση στο λυκόφως της Ιστορίας της, είναι η κρίση της κυρίαρχης Δύσης αυτή που έστειλε τον λαό του Μαϊμονίδη στα κρεματόρια και, στη συνέχεια, ένα τμήμα του στο Inferno της Μέσης Ανατολής να αλληλοσφάζεται με τον λαό του Αβερρόη.
3. Μαϊμονίδης και Αβερρόης γίνανε οι πρωταγωνιστές μιας αληθινής πολιτιστικής επανάστασης με ιστορικές συνέπειες όχι μόνο στη φιλοσοφία αλλά στη διαμόρφωση της Ευρώπης και του κόσμου στους Μοντέρνους Καιρούς. Ξεπέρασαν συνειδητά τα όρια της ιδιαίτερης εθνο-θρησκευτικής τους κοινότητας, ανοίχτηκαν κι άνοιξαν το δρόμο του οικουμενικού. Γι’ αυτό και συνάντησαν την πιο θερμή υποδοχή μέσα κι έξω από τις κοινότητές τους αλλά και την πιο βίαιη αντίδραση των θεσμικών εκπροσώπων και των τριών μονοθεϊστικών θρησκειών.
Ο Αβερρόης, όπως γράφει ο Γαλλοεβραίος μελετητής Charles Touati, είχε στον εβραϊκό πνευματικό κόσμο της Ιβηρικής, της Προβηγκίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας μια επιρροή εξίσου βαθειά με εκείνη του Μαϊμονίδη. Παρά την εντονότατη πολεμική που δέχτηκε ο αβερροϊσμός από επιφανείς εκπρόσωπους του Δυτικού Χριστιανισμού όπως είναι ο Θωμάς ο Ακινάτης, παρά τους επίσημους αφορι- σμούς, και τις διώξεις, η επιρροή του και στην χριστιανική πνευματικότητα φαίνεται ακόμα και στον μεγάλο Dante που δεν διστάζει να υμνήσει την “luce eterna” του καταδιωγμένου, αφορισμένου και δολοφονημένου αβερροϊστή Siger de Brabant και να τον βάλει στο Paradiso μαζί με τον αντίπαλό του Doctor Angelicus. Στο χώρο της ορθόδοξης χριστιανικής Ανατολής, φωτισμένες μορφές όπως ο πρώτος μετά την Άλωση Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Γεννάδιος Σχολάριος δεν έκρυβε τον θαυμασμό και τον ενθουσιασμό του για τον Αβερρόη.
Η απήχηση του Μαϊμονίδη, επίσης, ξεπέρασε τα όρια του Σεφαραδίτικου Εβραϊσμού. Οι σχολαστικοί θεολόγοι της χριστιανικής Δύσης ήρθαν σε έντονο διάλογο με το έργο του, μη κρύβοντας αντιρρήσεις και θαυμασμό. Η αποφατική θεολογία του Εβραίου της Κόρδοβας, μαζί με τα αρεοπαγιτικά συγγράμματα και τον Μάξιμο τον Ομολογητή, βρίσκει την ηχώ της στον Meister Eckhart και τους μυστικούς του Ρήνου.
Μαζί, όμως, με την υποδοχή, υπάρχει και η βιαιότερη αντίδραση. Από τα νεανικά του χρόνια γνώρισε το σκοταδισμό και τον διωγμό του καθεστώτος των Αλμοχαδών που έδωσε τέλος στην ειρηνική συνύπαρξη μουσουλμάνων και Εβραίων στην ανεκτική Ανδαλουσία. Περιπλανήθηκε στην εξορία, βρέθηκε στην Παλαιστίνη, κατέληξε στο Κάϊρο, γιατρός στην αυλή του θρυλικού Σαλαντίν. Στα χρόνια της εξορίας ήρθε σε οξύτατη σύγκρουση με την θρησκευτική και οικονομική εξουσία των επικεφαλής της βαβυλωνιακής ταλμουδικής ακαδημίας, τους Γκαονίμ, της αναγνωρισμένης τότε ηγεσίας της εβραϊκής Διασποράς. Η απειλή να κηρυχθεί αποσυνάγωγος κρέμονταν από πάνω του πάντα. Αλλά το έργο του έγινε το αντικείμενο μιας οιωνεί σύρραξης μετά το θάνατό του το 1204.
Η περίφημη «διαμάχη για τον Μαϊμονίδη» συγκλόνισε την Δυτική και κεντρική Ευρώπη- κι όχι μόνο τις εκεί εβραϊκές κοινότητες- τουλάχιστον για τρεις αιώνες, εάν δεχτούμε ότι σταμάτησε ποτέ. Γύρω στο 1230 ξεσπάει η πρώτη διαμάχη καθώς κηρύσσονται από τον Σολομών μπεν Αμπραάμ και τους οπαδούς του, αποσυνάγωγοι όσοι μελετούν τις φυσικές επιστήμες και διαβάζουν τα βιβλία του Μαϊμονίδη, προπαντός το magnum opus του Μορέ Νεμπουχίμ, τον Οδηγό των Πεπλανημένων (για την ακρί- βεια των Περιπλανώμενων). Στον Οδηγό ο Μαϊμονίδης κάνει την ιστορική χειρονομία της σύνδεσης της αρχαί- ας ελληνικής φιλοσοφίας με την Βίβλο, του Λόγου και της Αποκάλυψης, εξισώνοντας τολμηρά την μελέτη της αριστοτελικής Φυσικής με την εβραϊκή διδασκαλία της δημιουργίας, το Μαασέ Μπερεσίτ, και την διδασκαλία του εσχατολογικού οράματος του Ιεζεκιήλ, το Μαασέ Μερκαμπά των Εβραίων μυστικιστών, με την μελέτη της Μεταφυσικής. Η ορθολογική επιστημονική και φιλοσοφι- κή έρευνα εξυψώνονταν στο επίπεδο του κύρους που εί- χαν μέχρι τότε οι θρησκευτικές διδασκαλίες.
Η βασική αρχή αυτής της χειρονομίας ήταν ότι η αλήθεια δεν μπορεί να καταστρέψει την αλήθεια, όπως θα πει ο Ραμπί Λεβί μπεν Γκερσόν ή ΡαΛμπαΓκ, ο μεγάλος αριστοτελιστής Γερσονίδης που θα μελετήσει κριτικά και θα αναπτύξει παραπέρα την κληρονομιά του Αβερρόη και του Μαϊμονίδη τον 14ο αιώνα. Η θρησκευτική αυθεντία δεν μπορεί να ακυρώσει μια επιστημονική αλήθεια. Εάν το κάνει ακυρώνει την ίδια την βιβλική αλήθεια.
Αυτό τον μαϊμονιδικό ορθολογισμό, περισσότερο και από την αλληγορική βιβλική ερμηνευτική του ή την αποφατική του θεολογία, ήταν που απεχθάνονταν οι αντίπαλοί του, όχι μόνον όσοι μένανε προσκολλημένοι στο γράμμα της Παράδοσης και αρνιώντουσαν κάθε καινοτομία αλλά προπαντός οι καββαλιστές, ακόμα και του πνευματικού μεγέθους ενός Ναχμανίδη. Κι ο Μαϊμονίδης, όμως δεν έκρυψε ποτέ την δυσπιστία του για τον καββαλιστικό μυστικισμό στον οποίο έβρισκε, πέρα από προλήψεις, και την ύπαρξη νεοπλατωνικών, παγανιστικών, ανθρωπομορφικών και ζωροαστρικών στοιχείων.
Η διαμάχη πήρε τεράστιες διαστάσεις και τραχύτητα, ιδιαίτερα σε Γαλλία και Ισπανία. Το αντιμαϊμονιδικό στρατόπεδο, μάλιστα έφτασε στο σημείο να καταγγείλει την διδασκαλία του Μαϊμονίδη στο τάγμα των Δομινικανών και στον Καρδινάλιο Ρομάνους, τον παπικό απεσταλμένο στο Μονπελιέ που ήταν επιφορτισμένος με την καταπολέμηση των Καθάρων. Δεν βράδυναν οι πυρές να ανάψουν και τα έργα του Εβραίου σοφού της Κόρδοβας να καούν.
Ένα αιώνα περίπου μετά την πρώτη διαμάχη για τον Μαϊμονίδη, η σύγκρουση επανέρχεται το 1303-1306 όταν στο Μονπελιέ, ο ραββίνος Αμπά Μαρί (don Astruc de Lunel) και η Συναγωγή της Βαρκελώνης κηρύσσουν αποσυνάγωγους όσους μελετούν φιλοσοφία και φυσικές επιστήμες κι είναι σε ηλικία μικρότερη των 26 χρονών ή όσους τους διδάσκουν την απαγορευμένη σοφία, ακολουθώντας τις προτροπές του Μαϊμονίδη.
Η διαμάχη τελικά θα κοπάσει μέσα από ιστορικές καταστροφές: την δίωξη των Εβραίων της Γαλλίας από τον βασιλιά Φίλιππο τον Ωραίο και προπαντός την εκδίωξη των Εβραίων από την Ιβηρική από τον Φερδινάνδο και την Ισαβέλλα το 1492.
Από μιαν άποψη, στις καλύτερες περιπτώσεις, η διαμάχη είχε να κάνει με διαφορετικές αντιδράσεις μπροστά στις καταστροφές της Ιστορίας και διαφορετικές στρατηγικές επιβίωσης ενός διεσπαρμένου λαού υπό διωγμό. Η μία συντηρητική στρατηγική είναι εκείνη που επιλέγει την απόσυρση εντός της κοινότητας και της παράδοσής της, η εσωτερίκευση του διωγμού με τον αυτόεγκλεισμό σε ένα πνευματικό γκέτο. Μια άλλη στρατηγική επιβίωσης είναι εκείνη που χάραζε η καββαλιστική μυστική θεολογία της προσδοκίας μιας επίσπευσης της έλευσης της μεσσιανικής εποχής. Η στρατηγική του Μαϊμονίδη ήταν εντελώς διαφορετική: πρότεινε το άνοιγμα στο Άλλο της ελληνικής φιλοσοφίας, στη πρόκληση της επιστημονικής έρευνας, στο Οικουμενικό, τους ανοικτούς ορίζοντες του πανανθρώπινου πνεύματος. Η στρατηγική του συνέπιπτε με τις βαθύτερες τάσεις της Ιστορίας, σε μια εποχή μεταβατική, παρατεταμένης κρίσης της φεουδαρχίας και των προκαπιταλιστικών κοινοτήτων και ανάδυσης των πρώτων στοιχείων της αστικής κοινωνίας, με άλλα λόγια στην αυγή της νεωτερικότητας. Η στρατηγική γραμμή του Μαϊμονίδη, εγγράφεται στο σώμα και στο πνεύμα της νεωτερικότητας. Γι’ αυτό και επανεμφανίζεται, ανανεώνεται και προεκτείνεται με μια σειρά άλλων επιφανών «ανορθόδοξων» Εβραίων των Μοντέρνων Καιρών που γίνανε σημείο αντιλεγόμενο, από τον Γιεουντά μπεν Ιτσχάκ Αμπραβανέλ της ιταλικής Αναγέννησης, τον επιλεγόμενο Leone Ebreo, τον πρόδρομο του Giordano Bruno, ως τον Μπαρούχ Σπινόζα, τον Καρλ Μαρξ, τον Ζίγκμουντ ή Σλομό Φρόϋντ και τον Άλμπερτ Αϊνστάιν.
Η σύνδεση με τα βαθύτερα ρεύματα της Ιστορίας είναι ένα από τους κύριους λόγους της δικαίωσης τελικά του Μαϊμονίδη, της επικράτησής του (ακόμα και αν ποτέ δεν παύσανε οι αντιδράσεις), ως του σημαντικότερου κι ακραιφνέστερου εκπρόσωπου του Ιουδαϊσμού μετά τον Μεσαίωνα. Αποτελεί πια μέρος της ίδιας της εβραϊκής Παράδοσης να λέγεται για τον Μωϋσή Μαϊμονίδη, παραφράζοντας ένα εδάφιο από το τέλος του Δευτερονομίου, ότι «από τον Μωϋσή έως τον Μωϋσή ποτέ δεν φάνηκε μέσα στον Ισραήλ άλλος σαν τον Μωϋσή».
4. Πώς, όμως, ο καταγγελλόμενος σαν εχθρός της Παράδοσης μαθητής του Αριστοτέλη, ο μέγας υπερασπιστής της ορθολογικής επιστημονικής έρευνας, μπορεί να θεωρείται ταυτόχρονα και σαν «ο μεγαλύτερος θεολόγος του Ιουδαϊσμού»;
Ο Μαϊμονίδης δεν ήταν απλώς ένας πρόδρομος της εκκοσμίκευσης που λόγω της πρώιμης εποχής που εμφανίστηκε, στους κόλπους μιας θρησκευόμενης κοινότητας, παρέμεινε κι αυτός θρησκευόμενος. Δεν είχε απλώς μια τυπική ή μηχανική σχέση με την πίστη των πατέρων του. Βρίσκονταν σε ένα διαρκή πνευματικό διάλογο μαζί της, σε αναζήτηση της αλήθειας μέσα στην εβραϊκή Παράδοση που θα ήταν σε θέση να την ανοίξει στο Άλλο και στο Οικουμενικό.
Από αυτή τη μεθοδολογική σκοπιά η παράδοση δεν είναι ένα κλειστό σύστημα αμετάβλητων αξιωμάτων και αξιών αλλά μια ανοικτή διαδικασία που περιέχει ανεκπλήρωτες ακόμα δυνατότητες. Είναι ένα ανολοκλήρωτο εγχείρημα. Η ίδια η Βίβλος είναι η πρώτη ρήξη με το μυθικό-αστρικό σύστημα θεοποίησης των ανεξέλεγκτων φυσικών και κοινωνικών δυνάμεων, η αφετηρία κάθε απομυθοποίησης. Με άξονα την αφήγηση της Εξόδου και την σύλληψη ενός μεσσιανικού τέλους της Ιστορίας συντελείται η πρώτη ρήξη με την κυκλική αντίληψη της Ιστορίας σαν Αιώνιας Επιστροφής του Ίδιου, τον «μύθο όλων των μύθων» όπως έλεγε ο Walter Benjamin.
Ο Μαϊμονίδης ζητάει τη συνέχεια αυτής της ρήξης με τους Μύθους που στόχο έχει όχι την εκκοσμίκευση των μύθων αλλά την πραγμάτωση της αλήθειας ως ρυθμιστικής αρχής της ζωής των ανθρώπων. Σε μεγάλο βαθμό τα αδιέξοδα της μεταγενέστερης αστικής εκκοσμίκευσης οφείλονται στο γεγονός ότι ουσιαστικά, όπως έδειξε ο Jean Luc Nancy, εκκκοσμίκευσε τις θεολογικές κατηγορίες χωρίς να τις υπερβεί, διαχώρισε το Θεολογικό από το Πολιτικό για να μετατρέψει το Πολιτικό σε Θεολογικό, όπου το Κράτος θεολογείται κι οι θρησκευτικές αρχές πολιτεύονται με την κάθε εξουσία. Η κατάληξη είναι αυτό που ονόμασε «Πολιτική Θεολογία» ο Carl Schmitt, ο νομικός φιλόσοφος του ναζισμού, κι όπου το κενό στη θέση του νεκρού θεού καταλαμβάνει τελικά ο Führer.
Η αντιμυθολογική μέθοδος του Μαϊμονίδη, η οποία βρίσκεται και πίσω από τον απόλυτο αποφατισμό του, απορρίπτει το δίλημμα: ή πίσω στους θρησκευτικούς μύθους ή εκκοσμίκευσή τους. Προτάσσει την αλήθεια και την πραγμάτωσή της που δεν μπορεί να συμβιβάζεται με την καταστροφή της αλήθειας των επιστημών. Εάν Χειρόγραφο του Μαϊμονίδη στα εβραϊκά και τα αραβικά (Βρετανικό Μουσείο) ο ραββίνος του Καΐρου και γιατρός του Σαλαντίν ζούσε σήμερα θα του ήταν αδιανόητο να καταδικάσει την αποκωδικοποίηση του ανθρώπινου γονιδιώματος και να απαγορεύσει την γνώση μιας αλήθειας. Το εύλογο ερώτημα που θα έθετε- και που θέτουμε κι εμείς- είναι άλλο: πώς θα πραγματωθεί αυτή η αλήθεια στη ζωή των ανθρώπων;
Καμιά αυθεντία, θρησκευτική, πολιτική, κρατική, κομματική, ακαδημαϊκή κλπ. δεν είναι ανώτερη από την αλήθεια και την ελεύθερη αναζήτησή της.
Δεν θα ήταν καθόλου δύσκολο σε ένα ταλμουδιστή της στάθμης ενός Μαϊμονίδη να αντλήσει από το ίδιο το Ταλμούδ τα στοιχεία που στρέφονται ενάντια στον δογματισμό και την αυθεντία. Η ίδια η βασική διαλεκτική αρχή του Ταλμούδ, αρχίζοντας από την διαμάχη των δύο αντίπαλων σχολών του Ιλλέλ και του Σαμμάϊ τον 1ο αιώνα, είναι ότι «μια συζήτηση προς δόξαν Κυρίου είναι πάντα μια συζήτηση όπου αντιπαρατίθενται τουλάχιστον δύο αντίθετες απόψεις». Οι όποιες θρησκευτικές-ραββινικές αρχές κι οι αποφάσεις τους έχουν κύρος μονάχα όταν δοκιμάζονται με το κριτήριο της αλήθειας και δεν παραλογίζονται. Το δικαίωμα της ανυπακοής σε αυθεντίες που κάνουν το μαύρο άσπρο εγγράφεται στο Ταλμούδ ως εξής: «Θα τους υπακούμε μόνον εάν μας λένε ότι η δεξιά είναι δεξιά και η αριστερά είναι αριστερά» (Ταλμούντ Γιερουσαλμί, Πραγματεία Οραγιότ 45 a).
Η Παράδοση μπορεί να απελευθερώσει ανατρεπτικές δυνάμεις, φτάνει να μην φετιχοποιηθεί και μετατραπεί σε παγανιστικό ξόανο. Τα πρωτεία της αλήθειας είναι αδιαπραγμάτευτα.
5. Η λέξη «αλήθεια» στα ελληνικά θέτει το στερητικό α μπροστά από τη λέξη λήθη και κατά την γνωστή χαϊ- ντεγγεριανή ανάγνωση παραπέμπει στο αντίθετο της λήθης του Όντος. Στα εβραϊκά, όμως, η λέξη αλήθεια/ Εμέτ, όπως αφηγείται κι ο θρύλος του Γκόλεμ, συνθέτει το αρχικό άλεφ με την λέξη θάνατος κι άρα είναι το αντίθετο του θανάτου.
Η αλήθεια/εμέτ ως το αντίθετο του θανάτου, για την ακρίβεια, δεν είναι ταυτόσημη με τη ζωή αλλά με την πηγή της ζωής, την Μεκόρ Χαγίμ. Μεκόρ Χαγίμ, Fons Vitae, Πηγή Ζωής είναι και ο τίτλος που έδωσε στο σημαντικό- τερο φιλοσοφικό του έργο ο Σλομό ιμπν Γκαμπιρόλ ( γνωστός στον Θωμά τον Ακινάτη ως Αβισεμπρών), δανειζόμενος τη φράση από τον 36ο Ψαλμό του Δαυίδ: παρά Σοι πηγή ζωής και εν τω φωτί Σου οψόμεθα φως… (Ψαλμός 36: 10).
Πάνω στο ζήτημα της σχέσης της αλήθειας με την ζωή, της ζωής με την γνώση της αλήθειας είναι ακριβώς το σημείο που ανοίγεται το πιο αβυσσαλέο χάσμα στους Μοντέρνους Καιρούς. Η αιτία του χάσματος δεν βρίσκεται ούτε στη γνώση ούτε στη ζωή αλλά στους κοινωνικούς- ιστορικούς όρους σύνδεσής τους.
Όπως έδειξε ο μεγάλος Γάλλος φιλόσοφος και ιστορικός Michel Foucault, η εξουσία στη νεωτερική αστική κοινωνία, σε αντίθεση με τους προγενέστερους κοινωνικούς σχηματισμούς, αποκτά χαρακτήρες μιας βιοεξουσίας, επιχειρώντας να προσαρμόσει όλες τις πλευρές, τις ανάγκες και τις απαιτήσεις της ζωής στις ανάγκες και τις απαιτήσεις της συσσώρευσης του κεφαλαίου. Το φάσμα των βιοπολιτικών αυτής της βιοεξουσίας, ανάλογα με τις υπάρχουσες συνθήκες, είναι τεράστιο, από την αντιμετώπιση των πληθυσμιακών πιέσεων και τη κερδοφόρα διαμόρφωση των θεσμών δημόσιας και ιδιωτικής περίθαλψης έως την ευγονική και τον άγριο βιολογισμό του ρατσισμού, τον μοντέρνο αντισημιτισμό και την βαρβαρότητα των στρατοπέδων εξόντωσης.
Στις σημερινές συνθήκες, όπου η περίθαλψη, η Ιατρική και η βιοιατρική επιστημονική έρευνα περισσότερο κινδυνεύουν από την αρπάγη των φαρμακευτικών εταιρειών απ’ ό,τι από τα κηρύγματα των σκοταδιστών ιεροκηρύκων, είναι εύλογο να γεννιούνται βαθιές ανησυχίες από την βιοτεχνολογία ή και από την αποκρυπτογράφηση του γονιδιώματος για τον δυνατότητα που αποκτούν ανεξέλεγκτες κι ασύδοτες δυνάμεις πάνω στον έλεγχο του ζωντανού ανθρώπου στα μύχια της ύπαρξής του. Το ζήτημα της Ζωής και της Γνώσης και μαζί τους το ίδιο το ζήτημα της Ιστορίας και του μέλλοντος του ανθρώπου τίθεται με την μεγαλύτερη οξύτητα. Σύμφωνα με ένα Μιντράς, ένα ραββινικό ερμηνευτικό σχόλιο, το Δένδρο της Ζωής και το Δένδρο της Γνώσης στην Εδέμ ταυτίζονται. (Μια αντίστοιχη αντίληψη μπορούμε να βρούμε και στον Μάξιμο τον Ομολογητή, στον Jacob Boehme αλλά και στον Διονύσιο Σολωμό). Ακόμα παραπέρα στην ίδια κατεύθυνση: ένας επιφανής σχολιαστής της Βίβλου, ταλμουδιστής, καββαλιστής και πολιτικός άνδρας του 15ου αιώνα, ο δον Ισαάκ Αμπραβανέλ, ο πατέρας του Leone Ebreo, στο βιβλίο του Σχολιασμός του Βιβλίου της Γενέσεως σημειώνει ότι «το Δένδρο της Γνώσης υπάρχει λόγω της αναγκαιότητας να καθοδηγηθεί η Πολιτεία». Η εναρμόνιση των απαιτήσεων της Ζωής με την Γνώση και την αλήθεια προϋποθέτει μια πανανθρώπινη Πολιτεία της Δικαιοσύνης και της ελευθερίας. Το οξύτατο ερώτημα πρέπει να απαντηθεί από εμάς τους ίδιους. Σε τούτο συνοψίζεται και η βιβλική αλήθεια, η Τοράτ Εμέτ, στο τέλος της Πεντατεύχου (στο Δευτερονόμιο 30:19) Έθεσα ενώπιόν σου την ζωή και το θάνατο, την ευλο- γία και την κατάρα. Διάλεξε την Ζωή.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου