ενοχικά συμπλέγματα, μηχανισμοί άμυνας , κλαμα , αξιοπρέπεια

Πρώτα από όλα στην πρώτη προσπάθεια μου να γράψω ένα ψυχολογικό δοκίμιο, θέλω να δηλώσω πως επ ουδενί δέν θέλω να κλέψω την δόξα από τους ψ (και αντι-ψ) επιστήμονες. Ο ρόλος μου και η σκοπιά από την οποία γράφω είναι η σκοπιά του ανθρώπου που υποφέρει το ψυχικό άλγος και που έχει διαβάσει μερικά πράγματα σχετικά με την ψυχιατρική , την ψυχανάλυση και την σχιζοανάλυση. Αν μη τι άλλο κάθε άνθρωπος έχει δικαίωμα να ξέρει από τι υποφέρει . Αν μη τι άλλο έχω αναγκή , όσο υπομένω αυτή την ιστορική αναγκαιότητα της προσωπικής μου ιστορίας , να ξέρω ένα γιατί!

Στο παρόν δοκίμιο θέλω να πιάσω ένα πολύ βασικό ερώτημα που με απασχολεί από τον καιρό που ξεκίνησα την μελέτη πάνω στον Freud. Μια πολύ σοβαρή πηγή νευρώσεων καισυμπλεγμάτων που έχω συναντήσει στα έργα του είναι τα ενοχικά συμπλέγματα. Ακόμα και το πιο γνωστό και συνάμα πιο διαστρεβλωμένο σύμπλεγμα , το οιδιπόδειο, είναι στην πραγματικότητα μια μείξη ενοχικών συναισθημάτων, που μας δημιουργεί η κοινωνία και ιδίως η οικογένεια επειδή δεν συμβαδίζουμε στους ρόλους των φύλων. Το αγόρι δεν θέλει να πηδήξει την μάνα του, ούτε το κορίτσι τον μπαμπά του. Απλά τα αισθήματα τύψεων που εν μπορεί να ανταποκριθεί στον ρόλο του άνδρα σαν τον μπαμπά ή της γυναίκας σαν την μαμά, δημιουργήται μια κατάσταση ανταγωνισμού με τον γονέα του ίδιου φύλου, πράγμα που ως πιθανή συνέπεια έχει και το ποι@ θα τραβίξει την προσοχή του άλλο γονέα.

Αυτό που δυσκολεύτηκα να βρω, και με βασάνιζε ως ερώτημα είναι το πού οφείλωνται τα αισθήματα ενοχής . Τα αισθήματα ενοχής βασανίζουν και από μόνα τους , ανεξάρτητα το τί άλλες νευρώσεις ή ψυχικα βάρη προκαλούν. Χώρια που ενυπάρχουν στα ψυχικά βάρυ μας... Θα μπορούσε κανείς να τα βαπτίσει πηγή και DNA κάθε ψυχικού βάρους . Ένας άλλος παρεξηγημένος φιλόσοφος που κατήγγειλε τον μηδενισμό της εποχής του (για να βυθιστεί και αυτός μέσω αυτού , όσο και του δικού του μηδενισμού, στην παράνοια και στην ευσυγκινησία που τον μηδένισαν) , ο Nietzsche , κατήγγειλε το χριστιανισμό για την τελειοποίηση (αν όχι την εισαγωγή) του τελειώτερου μέσου χειραγώγησης: της μαζικής δικτατορίας των ενοχών.


Όπως γράφει ο Νίτσε στον "Αντίχριστο" κριτικάροντας τον χριστιανισμό ως έναν απο τους μηδενισμούς της εποχής του:"καλός είναι όποιος μετανοεί , δηλαδή όποιος υποτάσεται στον παπά". Έναν περίπου αιώνα αργότερα ο Ken Loach στην ταινία του Family Life λέει δια του στόματος μιας "τρελης" κατα τα κοινωνικά πρότυπα κανονικότητας (δηλαδή μιας γυναίκας που υποφέρει και αυτή από τον ψυχικό πόνο) την δήλωση πως είμαστε καλοί μόνο όταν παραδεχόμαστε πως είμαστε κακοί, τρελοί και τέρατα . Δεν παύει να είναι αυτή η ίδια κοινωνική βάση, ανεξάρτητα αν το υποκείμενο ενοχοποιητικής εξουσίας είναι η οικογένεια , η εκκλησία , οι κρατικοί θεσμοί ή οι κοντινοί άνθρωποι του υφιστάμενου αυτής της καταπίεσης. Και δεν παύει να είναι ένα εξουσιαστικό μοτίβο , ανεξάρτητα αν το υποκείμενο της ενοχοποιητικής δράσης , έχει τέτοιου είδους προθέσεις.


Ο ανθρώπινος ψυχισμός όμως διαθέτει και τις άμυνες του. Το γέλιο, το κλάμα, ο εξορθολιγισμός των καταστάσεων, η προσπάθεια προσμονής των πιθανον μελλούμενων, η φαντασία και η απομόνωση είναι κάποιοι από αυτούς. Και όπως είχε γράψει και ο προαναφερθης Φιλόσοφος, σε ελεύθερη μετάφραση "Η αντιρηση, το ξεγλιστρημα , η χαρουμενη δυσπιστια , η τρολια ειναι σημαδια υγειας : οτιδηποτε απολυτο ανηκει στην σφαιρα της παθογενειας". Κιόμως οι άμυνες
μας δεν λειτουργούν πάντα. Ένας φαύλος κύκλος ένοχων που μας
δημιουργούνται από το "σταμάτα να κλαις μη σε πλακώσω στο ξύλο" μέχρι το"τα μεγάλα παιδάκια δεν κλαίνε" από γιαγιάδες που κρατάνε παντόφλα και φωνάζουν , σε συνδιασμό με το αίσθημα της αξιοπρέπειας που μας διακατέχει και αποτελεί θεμελειώδες συστατικό της ζωής, μας εμποδίζουν να αμυνθούμε, να εκφραστούμε, να προβάλουμε την ευαλοτότητα ενός υποκειμένου,
που αποϋποκειμενοποιήται, από την τρυφερή παιδική ηλικεία , και μετατρέπεται σε αντικείμενο, άμορφη μάζα του pater famiglia, και μετά του αφεντικού, του παπά, του διοικητικού υπαλλήλου, της 

αστυνομίας, του στρατού και του αστικού τύπου. 

"η ζωή τσακίζει τους αδύναμους. Και πραγματικά ποιοι είναι πιο αδύναμοι απ'τα παιδιά?" έγραφε ο Τρότσκυ, στην πρώτη παράγραφο της αυτοβιογραφίας του. Όλη η φροϋδική ψυχανάλυση ξεκινάει από αυτή την τόσο πραγματική δυστυχώς και τόσο ανυπόφορη παραδοχή. Ξεκινάμε την ζωή τσακισμένοι, γεμάτοι τραύματα , που εξελίσσονται σε νευρώσεις, ψυχώσεις , φοβίες και ποθημένα που μας σακατεύουν πολλές φορές σ όλη την ενήλικη ζωή. Κληρονομούμε από την παιδική μας ηλικεία μια τσάκισμένη περιφάνεια, μια τραυματισμένη αξιοπρέπεια , και μια προσωπηκότητα των μεταχμίων, που δεν μπορεί να σταθεί ανάμεσα στην υποκειμενική της φυσική ροπή και τις καταπιέσεις του περιβάλλοντος.

Και σας ρωτάω ευθέως: Τι είναι η ψυχαναγκασμοί μας, αν όχι μια αντεπιτηθέμενη αξιοπρέπεια, σε ένα παράλογο και καταπιεστικό σύστημα κανόνων? Τί είναι η κατάθλιψη αν όχι το αίσθημα κενού και απελπισίας που μας προκαλούν τα εμπόδια να γίνουμε υποκείμενα της μοίρας μας και να δούμε τον εαυτό μας μέσα στο γίγνεσθε? Τι είναι η μανία και η υπομανία αν όχι η ακραία ανάδειξη του Εγώ και των αισθημάτων αισιοδοξίας που έχουμε ανάγκη μέσα στην μαύρη μαυρίλα που βιώνουμε σε μια πραγματικότητα καταναγκασμού, και στέρησης? Τι είναι η αποπροσωποποίηση, πέρα από την φυσική αντίδραση στην επιβεβλημένη στέρηση του να δούμε τον εαυτό μας μέσα στα πράγματα και να καθίσταται ανύπαρκτος και αδύναμος να διεκδικήσει το δικαίωμα του στην ύπαρξη, την έκφραση, και στην απάντηση στα ερωτήματα του γύρω από αυτά? Τί είναι η αντικοινωνική διαταραχή της προσωπικότητας πέρα απο την αποστροφή απέναντι σε μια κοινωνία που βασιλεύουν ο παραλογισμός , σε όλα τα επίπεδα (από την ανορθολογική καπιταλιστική παραγωγή μέχρι το πώς θα καθήσεις στο λεωφορείο) και η καταπίεση? Τί είναι το ψυχωσικό επισόδειο, η φυγή από την πραγματικότητα, πέρα από την αποξένωση που δημιουργεί η αποκοπή απο τις σχέσεις μας, και τα έργα μας, πέρα από το γεγονός ότι δεν έχουμε λόγο σ αυτό που  κάνουμε και αυτό που παράγουμε? Το να ακούς φωνές δεν είναι μια φυσιολογική αντίδραση ενός εγκεφάλου ενός αποκομμένου-αποξενομένου υποκειμένου που καταντά ένα αντικείμενο στο χώρο της παραγωγής και της κανονικότητας για να μετατραπει αργότερα σε αντικείμενο της ψυχιατρικής, σε αφηρημένη οντότητα που καλείται διάγνωση ?

Δεν είμαι κατά των διαγνώσεων ούτε των φαρμάκων . Πολλές φορές βοηθάνε πραγματικά τον άνθρωπο. Είμαι κατά της αφήγησης σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος που υποφέρει από ψυχικό άλγος, παύει να θεωρήται υποκείμενο οδύνης, με μια συγκεκριμένη ιστορία και αγνοημένες και αναπάντητες ανάγκες . Είμαι κατά της αλόγιστης χρήσης φαρμάκων που βασίζεται στην φορμαλιστική και άκριτη χρήση διαγνωστικών εγχειριδίων που παραβλέπουν τις ανάγκες και την ιδιαιτερότητα κάθε ανθρώπου. Που καταστέλλουν απλά τα συμπτώματα αφήνοντας ανέπαφα τα αίτια της ψυχικής οδύνης και των αντιδράσεων που αυτή προκαλεί.

Πριν κλείσω θέλω να μεταφέρω ένα απόσπασμα του Φρόυντ :"...οι 2 κατευθύνσεις του πολιτισμού (σημείωση: γνώσεις και δεξιότητες για να αποσπάσουμε αγαθά από τη φύση για την ικάνοποίηση των αναγκών μας και διευθέτηση των σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων) δεν είναι ανεξάρτητες μεταξύ τους- πρώτον , διότι οι αμοιβαίες σχέσεις των ανθρώπων επηρεάζονται βαθύτατα από το βαθμό της ικανοποίησης των ορμών που τα υπάρχοντα αγαθά καθιστούν δυνατή , 2ρον διότι ο κάθε άνθρωπος μπορεί να βρεθεί σε σχέση μ έναν άλλο άνθρωπο στην θέση του αγαθού , στο βαθμό που ο άλλος εκμέταλεύεται την εργατική του δύναμη ή τον εκλαμβάνει ως ερωτικό αντικείμενο και τρίτον , διότι καθένας από μας είναι ένας δυνάμει εχθρός του πολιτισμού... Είναι αξιοπρόσεκτο ότι, όσο και αν οι άνθρωποι δεν μπορούν να υπάρξουν κατά μόνας, τόσο βαρέως φέρουν τις θυσίες που τους επιβάλλει ο πολιτισμός. Ο πολιτισμός πρέπει λοιπόν να θωρακιστεί απέναντι στο άτομο, και οι μηχανισμοί, οι θεσμοί και οι αρχές του να συσστρατευτούν στην υπηρεσία αυτής της αναγκαιότητας."(οι υπογραμμίσεις δικές μου)

Ο Φρόυντ* αποδομεί την αφήγηση ότι στα εκμεταλευτικά καθεστώτα ο πολιτισμός και οι θεσμοί του προσβλέπουν στην ευτυχία του ανθρώπου. Και έτσι ξέκιναει μια προσπάθεια θέασης της ψυχικής νόσου ως μια ψυχο-νευροβιολογική αντίδραση στην καταπίεση και τον παραλογισμό τηςκοινωνικής πραγματικότητας. Ειδικά το ζήτημα της ενοχής , του να αναλάβεις την ευθύνη για πράγματα που δεν έκανες , να πληρώνεις με υπερβολικό τίμημα αυτά που έκανες , να επανέρχεται ο πόνος από όλο το ξύλο ή τον εξεφτελισμό ή του αισθήματος του πόσο κακό παιδί είσαι που σου προκαλούσε η οικογένεια σου από τα γεννοφάσκια σου, και που σε κυνηγάν εφ όρου ζωής.

Και η χειραφέτηση μας ως άνθρωποι με ψυχική ασθένεια, ψυχική αναπηρία, τρελοί ή όπως κάθε φορά μας βαπτίζει το σύστημα, το ίδιο σύστημα που παρεπιπτώντως παράγει σε μεγάλο βαθμό τον ψυχικό μας πόνο , δεν μπορεί να έρθει με κάποιες θεσμικές κατοχυρώσεις. Είμαστε οι πρώτοι που νιώθουμε στο πετσί μας την ουσία του μαρξισμού : το α ή το β δικαίωμα ίσως κάνει πιο υποφερτή τη ζωή μας αλλά αυτό που πρέπει να προστατευθεί είναι το ίδιο το ανθρώπινο μέσα στον άνθρωπο. Η ορθολογικότερη διαδικασία κατανομής προϊόντων είναι ένα απαραίτητο ζητούμενο για την επιβίωση μας, αλλα η διαδικασία της ίδιας της ζωής είναι το βασικό διακύβευμα. Ο παραλογισμός έχει ταυτιστεί με την ψυχική νόσο , αλλά αντίθετα , ο παραλογισμός και η καταπίεση είναι αυτά που την παράγουν , καθώς και τις τύψεις , τους φόβους
και το άγχος μας. Η ζωή είναι ωραία , ας μην τα αφήσουμε να συνεχίζουν να μας την στερούν. Η αξιοπρέπεια , η συντροφικότητα και ο αγώνας , τόσο ο ατομικός του κάθε πονεμένου ανθρώπου , όσο και όλων των καταπιεσμένων είναι η βασική θεραπεία της νόσου.



*για τις πολιτικές του ιδέες συστήνω τα κυρίως του Νίκου Σιδέρη "Ο Φρόϋντ κρυπτοκόκκινος;"
αλλά και του Jacquy Chemouni "Ο Τρότσκυ και η ψυχανάλυση"