Σάββα Μιχαήλ: Ιουδαϊσμός ή Σιωνισμός;

                                    Και η γή ου πραθήσετται εις βεβαίωσιν

                                         Εμή γαρ εστιν η γή

                                         Διότι προσήλυτοι και πάροικοι υμείς εστε

                                         Εναντίον Μου

                                                                Λευϊτ. κε΄ 23

1.    Προσήλυτοι και πάροικοι, ξένοι και παρεπίδημοι όπου γης, ακόμα και στη Γη της Επαγγελίας, οι Εβραίοι. Ξένοι που λάβανε την εντολή:       «... να αγαπάτε τον ξένο γιατί ξένοι ήσασταν στη γη της Αιγύπτου»1.

       Μια Παράδοση σαν την εβραϊκή – Παράδοση με κέντρο την Βίβλο, όλα τα άλλα είναι σχολιασμός- αναπνέει και ζει ενάντια σε διώκτες και σφετεριστές μόνο σαν Παράδοση των Καταπιεσμένων, κατά τη ρήση ενός λαμπρού και τραγικού παιδιού της, του Walter Benjamin2. « ...γιατί δούλοι ήσασταν στη γη της Αιγύπτου»3. Δούλοι με μία και μόνη διέξοδο: την Έξοδο προς την ελευθερία. Την πανανθρώπινη ελευθερία. Γιατί το ζητούμενο δεν ήταν κάν η υποσχεμένη γη της Χαναάν. Το ποθούμενο ήταν και παραμένει όχι ένας ζωτικός, διαβατικός σταθμός της Ιστορίας αλλά το έσχατο τέλος της Ιστορίας των βασάνων του ανθρώπου. Όχι μια γη αλλά ο καινός ουρανός και η καινή γη: η Μεσσιανική Εποχή κι η Tikkun των καβαλλιστών – η ωριγένεια αποκατάστασις των πάντων.

       Ποιά ισχύ μπορεί να έχουν  όλα τούτα τα οράματα και θάματα όταν σήμερα πνίγονται στο αίμα των παιδιών της Γάζας, όταν θάβονται στα ερείπια της Τζενίν και της Ραμάλα, όταν επαναλαμβάνεται ξανά και ξανά, είκοσι χρόνια μετά, ο εφιάλτης της Σάμπρα και Σατίλα;       Πρόσφατα ο Αρχιραββίνος της Βρετανίας Jeremy Sacks, γνωστός για τη σοφία του σε Εβραίους και μη σ’ όλο τον κόσμο, μετριοπαθής κατά τα άλλα στις πολιτικές του απόψεις και στη στάση του απέναντι στο σιωνισμό και το Κράτος του Ισραήλ, μίλησε σε μια συγκλονιστική συνέντευξή του4, για τη πνευματική καταστροφή που συντελείται με τα εγκλήματα των ισραηλινών στρατειών στα κατεχόμενα παλαιστινιακά εδάφη: «Θεωρώ την τρέχουσα κατάσταση τραγική» είπε. «Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτό το είδος παρατεταμένης σύγκρουσης, μαζί με την απουσία ελπίδας, γεννάει μίση κι αναισθησία που μακροπρόθεσμα διαφθείρουν μια ολόκληρη κουλτούρα». Έναν πολιτισμό με βιβλικές ρίζες, την εβραϊκή Παράδοση των καταπιεσμένων.

       Η τραγωδία, που εκτυλίσεται δεκαετίες τώρα και που επιδεινώνεται αφάνταστα στις μέρες μας, από τη μια συντρίβει με τις ερπύστριες των τανκς ζωές κι αναφαίρετα δικαιώματα των τυρανισμένων Παλαιστινίων κι από την άλλη προκαλεί τη μέγιστη ηθική-πνευματική κρίση στους απογόνους των θυμάτων του ¶ουσβιτς και των πογκρόμ. Πώς μπορεί μια παράδοση ιστορικών καταστροφών και μεσσιανικής Ελπίδας να αλέθεται για να γίνει ιδεολογικός πολτός ενός ξέφρενου εθνικισμού και μιας συστηματικής εθνοκάθαρσης;     

       ... Ίλεως γενού τω λαώ Σου Ισραήλ ούς ελυτρώσω Κύριε ίνα μη γένηται αίμα αναίτιον εν τω λαώ Σου Ισραήλ ...5

2.  Αντισημίτες και σιωνιστές συμφωνούν απόλυτα σε ένα σημείο      ( δεν είναι και το μόνο): και για τους δυό, Εβραϊσμός, Ιουδαϊσμός και Σιωνισμός είναι έννοιες ταυτόσημες.
       Τούτο το Μέγα Ψεύδος δεν αντέχει στο παραμικρό σοβαρό έλεγχο. Ο σιωνισμός - το συγκεκριμένο ιστορικό μόρφωμα κι όχι, βέβαια, το μεταφυσικό σκιάχτρο που σκάρωσαν, μαζί με τα «Πρωτόκολα των Σοφών της Σιών» η τσαρική Οχράνα, η ναζιστική προπαγάνδα και τα χαλκεία του αντισημιτισμού μέχρι τις μέρες μας- παρέμενε από τη γέννησή του στα τέλη του 19ου αιώνα και μέχρι τη γενοκτονία από τους Ναζί και την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ το 1948 μια μικρή μειοψηφία  μέσα στο παγκόσμιο Εβραϊσμό. Κι ακόμα: η φενάκη που καλλιέργησε  για μια τάχα χειραφέτηση των Εβραίων από τον αντισημιτισμό με τη συγκέντρωσή τους σε ένα «δικό τους» Κράτος στη Παλαιστίνη, όχι μόνο διαψεύστηκε οικτρά- δεν υπάρχει μεγαλύτερος τροφοδότης του αντισημιτισμού διεθνώς από το σιωνιστικό Κράτος- αλλά και πολεμήθηκε από πολύ νωρίς, σθεναρά, αδιάκοπα, χωρίς συμβιβασμούς, από Εβραίους του πιο πλατειού πνευματικού, ιδεολογικού και πολιτικού φάσματος. Από κορυφαίους ραββίνους, ορθόδοξους και ρεφορμιστές, ορθολογιστές και μυστικιστές, από φιλόσοφους του Ιουδαϊσμού, από Εβραίους επαναστάτες της σκέψης και της κοινωνικής δράσης.      

 Δύο είναι οι κύριες και συνεπέστερες μορφές εβραϊκού αντισιωνισμού. Εμφανίζονται σα να στέκουν στους αντίποδες : από τη μια ο λεγόμενος «ορθόδοξος» Ιουδαϊσμός, από την άλλη ο  επαναστατικός ριζοσπαστισμός Εβραίων μαρξιστών κι αναρχικών που βρίσκονται στη πρώτη γραμμή των κοινωνικών αγώνων  από το 1848. Τα δύο αντίθετα ρεύματα εκπροσωπούν αυτό που ο Franz Rosenzweig, ο μεγαλύτερος, ίσως, φιλόσοφος του Ιουδαϊσμού στον 20ο αιώνα, ονόμασε « η διπλή προσευχή του πιστού και του απίστου»6. Ανάμεσά τους, μέσω φιλοσόφων, συγγραφέων κι αγωνιστών, υπάρχουν υπόγειες ή κι ορατές διασυνδέσεις, όπως είναι ο θρησκευτικός αναρχισμός του Ροζεντσβάϊχ και του Gustav Landauer ή ο μεσσιανικός μαρξισμός του Μπένγιαμιν και του Ernst Bloch.

      Την ιουδαϊκή θρησκευτική αντίθεση στον Σιωνισμό εκφράζει πάλι μια ευρύτατη γκάμα σχολών, από τους τυπολάτρες οπαδούς του Γκαόν της Βίλνα έως τους φλογερούς μυστικιστές Χασσιντίμ, από την εμβληματική μορφή του Γερμανικού ορθόδοξου Ιουδαϊσμού του 19ου αιώνα τον Ραμπί Samson Raphael Hirsch ως τις σημαντικές ραββινικές μορφές του Χασσιδισμού7, τον  Lubavitcher Ραμπί Shalom Baer Schneersohn, τον Ραμπί Joseph Hayyim Sonennfeld του Brisk, τον Ραμπί Zadok Ha-Cohen του Lublin ή τον περίφημο Satmar Rav, τον ραββίνο της Σατμάρ Joel Teitelbaum, ιδρυτή των Neturei Karta (των «Φρουρών των Τειχών»), μιας μαχητικής αντισιωνιστικής εβραϊκής θρησκευτικής κοινότητας, που είναι δραστήρια και στις μέρες μας, διαδηλώνοντας στο πλευρό του Παλαιστινιακού λαού.

       

Από μια άποψη η αντίδραση αυτή είναι αυτονόητη. O πολιτικός σιωνισμός κι οι ηγέτες του,οι περισσότεροι αγνωστικιστές ή άθεοι, αρχίζοντας από τον ίδιο τον ιδρυτή του Theodor Hertzl, εμφανίστηκαν διαπρύσιοι κήρυκες της εκκοσμίκευσης και μίλησαν πάντα τη γλώσσα του εθνικισμού. Οι θρησκευτικοί ηγέτες του Ιουδαϊσμού τους στηλίτευσαν. Ο Ραμπί Ζόνενφελντ έγραψε χαρακτηριστικά το 1898 ότι          «οι σιωνιστές βλέπουν την όλη διαφορά και διάκριση ανάμεσα στον Ισραήλ και τους Εθνικούς να έγκειται στον εθνικισμό, το αίμα και τη φυλή ενώ η πίστη κι η θρησκεία είναι περιττές...Ο Δρ Χερτσλ δεν έρχεται από τον Κύριο αλλά από την πλευρά της βεβήλωσης»8.

        Η ιουδαϊκή θρησκευτική αντίθεση στο σιωνισμό, σε όλες τις παραλλαγές της, ουσιαστικά υπερασπίζεται την εδραιωμένη μετά την καταστροφή του Δεύτερου Ναού το 70 μ.Χ. πεποίθηση ότι η Εξορία θα τελειώσει στα έσχατα της Ιστορίας με την έλευση του Μεσσία, την μεταστροφή(teshuvah)του λαού του Ισραήλ και τή λύτρωση όλης της ανθρωπότητας. Η αντίληψη αυτή συμπυκνώθηκε τον 9ο αιώνα από τον Σααντιά Γκαόν ως εξής: «εαν προηγουμένως η μεταστροφή μας δεν ολοκληρωθεί θα αργοπορούμε περιπλανώμενοι στην εξορία μέχρι να πληρωθεί ο χρόνος του Τέλους. Εάν πάλι ο χρόνος του Τέλους πληρωθεί και δεν έχουμε ακόμα μετανοήσει τότε είναι αδιανόητο να έλθει η             λύτρωση»9. Το ίδιο επαναλαμβάνει, μετά από αιώνες, κι ο Ραμπί Ταϊτελμπάουμ της Σατμάρ λέγοντας ότι ακόμα και μετά την έλευση του Μεσσία δεν θα επιστρέψει ο λαός του Ισραήλ στη Γή της Επαγγελίας εάν δεν κάνει teshuvah.10

       Αυτή ήταν η πεποίθηση της συντριπτικής πλειοψηφίας των θρησκευόμενων Εβραίων ώστε να μην προκαλεί έκπληξη παρά μόνο σε αδαείς και αντισημίτες η εχθρότητα του ορθόδοξου Ιουδαϊσμού απέναντι στην εμφάνιση του πολιτικού  σιωνισμού. Στις αρχές του 20ου αιώνα σχηματίστηκε και μια μικρή ομάδα θρησκευτικού σιωνισμού,η Μizrahi, αλλά βρίσκονταν στο περιθώριο. Οι θρησκευόμενοι Εβραίοι που βρίσκονταν στη Παλαιστίνη αντιτάχτηκαν σ’ αυτό τον προσανατολισμό. Στα πρώτα βήματά της, η θρησκευόμενη Agudat Israel που ιδρύθηκε το 1912 στάθηκε ενάντια στο σιωνισμό, πολιτικό-εκκοσμικευμένο ή θρησκευτικό. Μια από τις ευγενικότερες πνευματικές φυσιογνωμίες που βρέθηκε στην ηγεσία της Agudat Israel, ο Isaac Breuer, ένας γερμανοεβραίος φιλόσοφος που όπως σωστά παρατηρήθηκε διαρκώς αιωρούνταν μεταξύ Καντ και Καμπαλά, αποκάλεσε εύστοχα τον σιωνισμό «Μπίσμαρκ με εβραϊκά χρώματα»11.

       Αργότερα, δυστυχώς, οι εβραϊκές θρησκευτικές αρχές και τα λεγόμενα θρησκευτικά κόμματα του Ισραήλ συμβιβάστηκαν πλήρως κι ανάπτυξαν ένα απίθανο δίκτυο συναλλαγών, παραχωρήσεων και διαφθοράς με τους εκκοσμικευμένους αντιπάλους τους στις επίσημες σιωνιστικές κρατικές αρχές του Ισραήλ...

       Αλλά η αντισιωνιστική φωνή του ορθόδοξου Ιουδαϊσμού  δεν έσβησε. Συνεχίζει να ακούγεται, σαν τη προφητική φωνή που μαστιγώνει το Κράτος, από διάφορες πλευρές. Από τις μικρές υπερορθόδοξες χασσιδικές ουτοπικές κοινότητες στο Μέα Σεαρίμ της Ιερουσαλήμ και στη Διασπορά ή από  ακέραιες ηθικές προσωπικότητες, όπως είναι εκείνη του μεγάλου ισραηλινού λογίου, επιστήμονα και θεολόγου, ειδικού στο έργο του Μαϊμονίδη, του μακαριστού Yeshayahu Leibovitz.

       Υπάρχει ένας σκληρός πυρήνας στην ίδια την βιβλική παράδοση που δεν συνθηκολογεί κι αντιστέκεται. Κάτι  σαν το ακατάβλητο «υπόλειμα» για το οποίο μίλησαν ο Ιερεμίας κι οι Προφήτες.

3.   Η αντίθεση ορθόδοξου Ιουδαϊσμού και σιωνισμού δεν εξαντλείται απλώς στην αναμενόμενη αντίθεση της προ-νεωτερικής παράδοσης με την νεωτερικότητα ή την σύγκρουση θρησκείας και εκκοσμίκευσης. Εξάλλου ο ορθόδοξος Ιουδαϊσμός - όπως κι η ορθόδοξη χριστιανική παράδοση με τον δικό της τρόπο- αρνείται ότι είναι θρησκεία κι επιμένει ότι είναι πρωταρχικά στάση κι εμπειρία ζωής απέναντι στον ¶λλο, Θεό και άνθρωπο.

       Αυτή η στάση κι εμπειρία ζωής είναι ζωή διαρκούς μεσσιανικής προσδοκίας για μια ριζική τομή της συνέχειας του ιστορικού χρόνου που θα επιφέρει τη λύτρωση όχι μόνο του λαού του Ισραήλ αλλά κι όλης της ανθρωπότητας κι ακόμα τη μετάμορφωση όλης της κτιστής Φύσης.

        Η στιγμή του Μεσσιανικού είναι το αόρατο κέντρο στο οποίο συναντιώνται οι δύο αντίθετες πλευρές της «διπλής προσευχής του πιστού και του απίστου», οι δύο εβραϊκές μορφές απόρριψης του σιωνισμού, εκείνη του πιστού της Συναγωγής κι αυτή του απίστου των απελευθερωτικών αγώνων της ανθρωπότητας.

       Ο σιωνισμός θίγει καίρια, καταστροφικά, ακριβώς το Μεσσιανικό, την πεμπτουσία της βιβλικής παράδοσης, την εσχατολογική της προοπτική.

       Υπάρχει ένα βασικό κείμενο αναφοράς της πολεμικής που διεξάγει η ιουδαϊκή ορθοδοξία κατά του σιωνισμού. Βρίσκεται στο Βαβυλωνιακό Ταλμούδ, στη Πραγματεία Ketubot12, σε μια συζήτηση των Σοφών πάνω στις προειδοποιήσεις του Ιερεμία και προπαντός πάνω στους περίφημους «Τρείς Όρκους» στο ¶σμα Ασμάτων:

      

Ο Ραμπί Ζιρά προσπάθησε να μην τον δει ο Ραμπί Γιεουντά γιατί ήθελε να πάει στη γη του Ισραήλ κι ο Ραμπί Γιεουντά είχε πεί: «΄Οποιος έρχεται στη γη του Ισραήλ παραβιάζει την θετική εντολή που λέει “και ζητήσατε εις ειρήνην της γης, εις ήν  απώκισα υμάς εκεί και προσεύξασθε περί αυτών προς Κύριον, ότι εν ειρήνη αυτής έσται ειρήνη υμίν ”[Ιερεμίας, στους Ο΄, λστ΄7, στο Μασσορειτικό κείμενο κθ΄7]

     

 Στη συνέχεια η συζήτηση έρχεται στον περίφημο όρκο που επαναλαμβάνεται τρεις φορές στο ¶σμα Ασμάτων

   

      Ώρκισα υμάς, θυγατέρες Ιερουσαλήμ,

     Εν δυνάμεσι και εν ισχύσεσι του αγρού

     Εάν εγείρητε και εξεγείρητε την αγάπην

     Έως ού θελήση.13

Αυτή είναι η μετάφραση των Ο΄. Μένοντας εγγύτερα στο εβραϊκό πρωτότυπο διαβάζουμε

    Κόρες της Ιερουσαλήμ δώστε μου όρκο

    Στις γαζέλες και στα ελάφια του αγρού

    Πώς δεν θα ξυπνήσετε, δε θα ξεσηκώσετε την αγάπη

    Μέχρι να  ωριμάσει.

Ως γνωστόν, αρχής γενομένης από τον Ραμπί Ακιμπά, ο Ιουδαϊσμός ερμηνεύει το ¶σμα Ασμάτων σαν το μεσσιανικό τραγούδι του έρωτα ανάμεσα στον Λυτρωτή και τον λαό του Ισραήλ. Ο παραπάνω όρκος καθώς επαναλαμβάνεται πανομοιότυπος τρεις φορές σε διαφορετικά σημεία, αλλάζει, αποκτά διαφορετικό κάθε φορά αλλά αλληλένδετο περιεχόμενο. Οι Τρείς Όρκοι, αγαπημένο μοτίβο των ταλμουδιστών και των καββαλιστών,  ερμηνεύονται κατά το Ταλμούδ  ως εξής

…ο Ραμπί Γιόσι μπαρ Χανινά λέει «Γιατί υπάρχουν αυτοί οι τρεις όρκοι; Ο ένας είναι γιατί ο Ισραήλ δεν πρέπει να επιστρέψει στη γή του δια της βίας κι ο άλλος ένας γιατί ο ¶γιος Ευλογητός το Όνομά Του όρκισε τον Ισραήλ να μην ξεσηκώνεται ενάντια στα έθνη κι ο άλλος ένας είναι γιατί ο ¶γιος Ευλογητός το Όνομά Του όρκισε όλα τα έθνη να μην επιβάλουν βαρύ ζυγό δουλείας στον Ισραήλ 14

Το Μεσσιανικό τέλος της Ιστορίας δεν μπορεί να εκ-βιαστεί, πριν ωριμάσει, πριν από το πλήρωμα του χρόνου. Όπως η σχέση με το Τέλος δεν παραβιάζεται βουλησιαρχικά, κι η σχέση με τη θεϊκή παρέμβαση στην Ιστορία δεν εκβιάζεται ανθρωποκεντρικά, έτσι κι οι σχέσεις του λαού του Ισραήλ με τα Έθνη δεν μπορεί να είναι σχέση βίας είτε από τη μία είτε από την άλλη πλευρά.

       Ο μεγάλος Μαχαράλ της Πράγας, ο Ραμπί Γιεουντά Loew(1525-1609), που ο θρύλος του αποδίδει και τη κατασκευή του περίφημου ρομπότ Golem, στήριξε μια ολόκληρη φιλοσοφία για την Ιστορία και το Τέλος της ακριβώς στους Τρείς Όρκους. Το Τέλος  δεν χωρίζει σε εθνικές γραμμές αλλά συνδέει αναπόσπαστα το μέλλον του λαού του Ισραήλ με εκείνο της όλης  ανθρωπότητας 

        Όπως θύμισε ο Ραμπί Γιεουντά στον βιαστικό Ραμπί Ζιρά, έχει λεχθεί δια στόματος Ιερεμίου του προφήτου : «ζητήσετε την ειρήνη στη γη εκείνη που σας απέστειλα, στην δική της ειρήνη βρίσκεται η δική σας ειρήνη». Στη σωτηρία των εθνών, όλης της ανθρωπότητας, βρίσκεται κι η λύτρωση των καταδιωγμένων παιδιών του Ισραήλ.

4. Ο ορθόδοξος Ιουδαϊσμός κατηγόρησε τον σιωνισμό σαν ψευδομεσσιανισμό κι αντι-μεσσιανισμό. Ο σιωνισμός από τη πλευρά του κατηγόρησε την θρησκευτική ορθοδοξία ότι καταδικάζει τον εβραϊκό λαό στη παθητική αναμονή μιας σωτηρίας από τον ουρανό και στην αποχή από τα ιστορικά δρώμενα. Στο κεντρικό θέμα του Μεσσιανικού ήταν προσεκτικός. Στα χρόνια της διαμόρφωσης και της ανόδου του ο πολιτικός σιωνισμός απόφυγε να ενδυθεί με μεσσιανικά χαρακτηριστικά, τα οποία έτσι κι αλλιώς βρίσκονταν έξω από την λογική της εκκοσμίκευσης, τη λογική του. Αλλά κι ο θρησκευτικός σιωνισμός το απόφυγε επιμελώς, με ελάχιστες εξαιρέσεις. Μόνο πολύ αργότερα, μετά τον πόλεμο του 1967, την κρίση του παραδοσιακού Εργατικού σιωνισμού και την άνοδο για πρώτη φορά στην εξουσία του δεξιού Λικούντ το 1977, και προπαντός με την επέκταση των εποίκων στα μετά το 1967 κατεχόμενα εδάφη της Δυτικής Όχθης και της Γάζας εμφανίζεται και δυναμώνει ένας ακροδεξιός θρησκευτικός σιωνισμός με εθνικιστικά ψευδομεσσιανικά χαρακτηριστικά( οι Gush Emounim αποτελούν τον πιο χαρακτηριστικό εκπρόσωπο). Διακηρύσσουν ότι η ίδρυση του Κράτους του Ισραήλ είναι η απαρχή της εποχής της μεσσιανικής λύτρωσης και προβάλλουν αυτή τη συγχώνευση μεσσιανισμού και κρατισμού σαν ιδεολογία του εποικισμού και της εθνοκάθαρσης του γηγενούς Παλαιστινιακού αραβικού πληθυσμού.

       

Από μιαν άποψη δικαιώνουν τις χειρότερες προβλέψεις και προειδοποιήσεις των ορθόδοξων ραββίνων, ιδιαίτερα του Χασσιδισμού, ότι ο σιωνισμός είναι ένας ψευδομεσσιανισμός που μόνο καταστροφικά αποτελέσματα μπορεί να έχει.

       Ο Ραμπί Γιοέλ Τάϊτελμπαουμ, ο Ραβ της Σάτμαρ, πνευματικός πατέρας της χασσιδικής κοινότητας Neturei Karta και επιζών από το χιτλερικό στρατόπεδο θανάτου του Μπέργκεν Μπέλσεν, έφθασε μάλιστα στην σφαλερή ακρότητα να πεί ότι η Shoah, η γενοκτονία των Εβραίων από τους Ναζί, ήταν θεϊκή τιμωρία για τη παραβίαση του Όρκου του ¶σματος από το σιωνισμό15...( Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι μια τέτοια αντίληψη περί θεοδικίας δεν ανέπτυξε μονάχα αυτός ο ιδιόρυθμος, κατά τα άλλα γλυκύτατος και βυθισμένος στον μυστικισμό του Εβραίος επιζών των στρατοπέδων, αλλά δυστυχώς κι η Γερμανική Ευαγγελική Συνδιάσκεψη του Ντάρμσταντ το 194816, τρία μόλις χρόνια μετά το κλείσιμο του ¶ουσβιτς, ακόμα κι ο αντιναζιστής διαλεκτικός θεολόγος του προτεσταντισμού Karl Barth17)

        Αλλά κι οι σιωνιστές ιδρυτές του Κράτους του Ισραήλ απάντησαν στις φωνές των ευσεβών κατηγορώντας τη μεσσιανική τους προσδοκία σαν υπεύθυνη μιας υποτιθέμενης παθητικότητας που έσυρε έξι εκατομμύρια στα στρατόπεδα και τους θαλάμους των αερίων.

       Ούτε, όμως, το Μεσσιανικό ταυτίζεται με κάποια Θεοδικία, στην όποια ποικιλία την παρουσίασαν οι φίλοι του Ιώβ κι οι επίγονοί τους, ούτε κι η μεσσιανική παράδοση ταυτίζεται με την απόσυρση από την Ιστορία στην αδράνεια της παθητικής αναμονής του εξωϊστορικού Συμβάντος.

       Ο Gershom Sholem έχει διεξοδικά μιλήσει για τις ενεργητικές και παθητικές πλευρές του μεσσιανισμού στην εβραϊκή παράδοση18. Η πλευρά της αναμονής δεν χωρίζεται από την πλευρά εκείνη με την οποία «προλειαίνεται η οδός του Μεσσία» κατά την έκφραση του Μαϊμονίδη. Ο τελευταίος βλέπει, εξάλλου, την παρέμβαση του Θεού στο κόσμο και τη Ιστορία να συντελείται  μέσω των νόμων κίνησης τους, όχι παραβιάζοντας τους, αλλά και χωρίς μηχανιστική τυφλή αναγκαιότητα, χωρίς να αγνοείται το Τυχαίο κι ο ενεργητικός ρόλος του ανθρώπου.

       Ο Φραντς Ροζεντσβάϊχ, σε ένα από τα τελευταία γράμματά του πριν πεθάνει νεώτατος, εξηγούσε ότι η μεσσιανική προσδοκία δεν είναι κάποιος quietismus που εξαντλείται στη τήρηση ηθικών κανόνων. Αντίθετα στη θέση της καντιανής κατηγορικής προσταγής θέτει μια «βιωματική προσταγή»: «Η πραγματική δράση που αλλάζει το κόσμο δεν ξεπηδάει παρά σαν απάντηση σε ένα πραγματικό(‘βιωματικό’) κάλεσμα είτε είναι αυτό η φωνή του Θεού είτε της συνείδησης είτε είναι οι πέτρες που ουρλιάζουν...»19.

        Σε μια τολμηρή κίνησή του ο Εβραίος στοχαστής δένει το πόθο του λαού του για επίσπευση της έλευσης της Μεσσιανικής εποχής με τα λόγια του Χριστού: «έως άρτι η βασιλεία των ουρανών βιάζεται και βιασταί αρπάζουσιν αυτήν»20. Και προσθέτει: χωρίς αυτή τη προσδοκία και τη βίαιη παρέμβαση « το μέλλον δεν είναι μέλλον παρά μόνον ένα παρελθόν τραβηγμένο σε άπειρο μήκος, ένα παρελθόν που προβάλλεται προς τα εμπρός»21.

5.  Ο Ροζεντσβάϊχ είναι εκείνος που μίλησε έγκαιρα και με μεγάλη καθαρότητα ενάντια  στις « δύο εβραϊκές μορφές λήθης του Ιουδαϊσμού»22, την αφομοίωση(assimilation) και το σιωνισμό, κι έδειξε τη κοινή βάση που καθιστά ταυτόσημα αυτά τα αντίθετα: την υποκατάσταση της μεσσιανικής ελπίδας από το Κράτος της αστικής νεωτερικότητας.

       Η εμφάνιση της τελευταίας κι η αλληλένδετη με την εμφάνιση του καπιταλισμού ανάδυση του νεωτερικού Κράτους-Έθνους σημαδεύει την πιο δραματική τομή στην Ιτσορία, μαζί και στη Ιστορία των διεσπαρμένων Εβραίων. Μέχρι τότε οι Εβραίοι ζούσανε στη Διασπορά στα διάκενα των προαστικών προνεωτερικών κοινοτήτων, στα intermundia και τους πόρους της κοινωνίας, όπως έγραφε ο  Karl Marx23.  Τα διάκενα σαν βιότοποι, όμως, όπως κι οι ίδιες οι προαστικές προνεωτερικές κοινότητες αφανίζονται με την ανάπτυξη του καπιταλισμού και την εμφάνιση της σύγχρονης αστικής κοινωνίας, που ομογενοποιείται και ταυτόχρονα διασπάται σε ένα χάος ιδιωτικών συμφερόντων κι εξατομικευμένων υπάρξεων,τη «κοινωνία των ιδιωτών», και στο νεωτερικό Κράτος που ορθώνεται πάνω από τη κοινωνία σαν ο διαμεσολαβητής των ατόμων και των συγκρουομένων συμφερόντων τους. Στη πιο καθαρή και ριζοσπαστική της μορφή, με τη Γαλλική Επανάσταση, η νέα τάξη πραγμάτων κηρύσσει με το Ναπολέοντα το 1807 τη πολιτική Χειραφέτηση των Εβραίων, την ενσωμάτωσή τους ως πολιτών στο αστικό Κράτος.

       Ο Διαφωτισμός κι η Χειραφέτηση γίνανε κινητήρια δύναμη και τροφοδότης τόσο της αφομοίωσης των Εβραίων στη δυτική κοινωνία όσο και των αυταπατών για το αίσιον πέρας αυτής της διαδικασίας, που βλέπονταν μέσα στην όλη αστική οπτική εκείνης της εποχής για την «αιώνια πρόοδο» και τη γραμμική εξέλιξη της Ιστορίας. Προειδοποιήσεις υπήρξανε, όπως εκείνη του Μαρξ στο πρώϊμο (και παρεξηγημένο) έργο του για το Εβραϊκό Ζήτημα για τα όρια της πολιτικής χειραφέτησης και την ανάγκη της «καθολικής ανθρώπινης χειραφέτησης». Ποιός, όμως, τις άκουγε μέσα στη γενικώτερη ευφορία του 19ου αιώνα;

     

  Το Κράτος εδραιώθηκε στη συνείδηση Εβραίων και μη σαν ο φορέας της χειραφέτησης, σαν Κράτος-Λυτρωτής.  Η «χειραφέτηση του πολίτη» έκρυβε το γεγονός ότι η ίδια ήταν έκφραση της κοινωνίας των ιδιωτών και του διχασμού της που γεννούσε το μοντέρνο Κράτος-Μολώχ – την ακραία μορφή αποξένωσης. Η αποξένωση αναγορεύτηκε σε άρση της αποξένωσης κι όχι μόνο των Εβραίων. Οι τελευταίοι αποξενώνονταν από μια παράδοση που τους έθετε διαρκώς εκτός Κράτους με τη μοντέρνα φενάκη ότι θα αποκτούσαν ίσα δικαιώματα μέσα στο Κράτος και χάρη στο Κράτος.

       Καθώς, όμως, η αστική νεωτερικότητα έφθανε στη πλήρη ωριμότητά της κι άρχισε να δίνει σημάδια ιστορικής εξάντλησης, ιδιαίτερα από τα τέλη του 19ου αιώνα, οι αυταπάτες για τη χειραφέτηση και την αφομοίωση  δέχτηκαν οδυνηρά πλήγματα, με το φούντωμα ενός νέου κύμματος αντισημιτισμού, νέων πογκρόμ στην Ανατολή και με την «υπόθεση Ντρέϋφους», εμβληματικό σημείο καμπής, στη Δύση. Ο ρατσισμός κι ο αντισημιτισμός, στοιχεία που ενυπήρχαν και στην αυγή των Νέων Καιρών24, φουντώνουν με την είσοδο στην εποχή της αστικής παρακμής και του ιμπεριαλισμού. Η εμφάνιση επίσης του μαζικού εργατικού κινήματος κάνει αναγκαίο στους κρατούντες να καταφύγουν σε έναν συντηρητικό εθνικιστικό λαϊκισμό για να διασπάσουν τις λαϊκές τάξεις και να χειραγωγήσουν ιδιαίτερα τα μικροαστικά στρώματα ενάντια στα πιο πρωτοπόρα τμήματα της οργανωμένης εργατικής τάξης και τη προοπτική μιας σοσιαλιστικής χειραφέτησης.

      

 Ο σιωνισμός γεννιέται ακριβώς σ’ αυτή τη περίοδο, σαν μια απάντηση στο αντισημιτισμό που γεννάει η εποχή αλλά ακολουθώντας το κυρίαρχο πνεύμα της εποχής. Επιχείρησε να αποπροσανατολίσει Εβραίους εργάτες και διανοούμενους, που στρατεύονταν μαζικά στο εργατικό κίνημα, στρέφοντά τους στη φενάκη ενός ανερμάτιστου εθνικισμού, που παρόλη τη «σοσιαλιστική» φρασεολογία που χρησιμοποιούσε ακριβώς για τις ανάγκες προσέλκυσης ενός συγκεκριμένου εργατικού-λαϊκού ακροατηρίου, εξαρχής είχε  σαν κριτήριο τις ανάγκες της αστικής τάξης, εβραϊκής και μη, και προσανατολισμό τη συνεργασία με τις Μεγάλες Δυνάμεις .

      Η προφανής αποτυχία του εγχειρήματος της ναπολεόντειας Χειραφέτησης και της αφομοίωσης έγινε βασικό σημείο αναφοράς της σιωνιστικής προπαγάνδας. Η λογική, όμως, της αφομοίωσης  ήταν κι η λογική του σιωνισμού: το Κράτος θα είναι ο λυτρωτής των Εβραίων από τους διωγμούς. Και αφού το σύγχρονο αστικό Κράτος δεν θέλει ή δεν μπορεί να αφομοιώσει την εβραϊκή του μειονότητα, τότε η λύση είναι πάλι ένα εθνικό Κράτος αλλά αυτή το φορά ένα Κράτος με απόλυτη εβραϊκή πλειοψηφία. Η μόνη χειραφέτηση είναι εκείνη της αφηρημένης οντότητας του citoyen, του πολίτη. Μια και το εγχείρημα απέτυχε στην Ευρώπη, η προτεινόμενη λύση το μετάφερε σε μια «εθνική εστία» όπου οι Εβραίοι θα ήταν οι κυρίως, αν όχι οι μοναδικοί, citoyens.

      

 Σαν χώρος επιλέχτηκε η Παλαιστίνη (αφού συζητήθηκε και το ενδεχόμενο, της Αργεντινής, της Ουγκάντα κλπ....) γιατί συνδύαζε τις βιβλικές αναφορές, για τις οποίες αδιαφορούσαν οι εκκοσμικευμένοι πρωτεργάτες του σιωνισμού αλλά όχι το εβραϊκό τους ακροατήριο, μαζί με τους πολύ πιο πεζούς γεωπολιτικούς υπολογισμούς των δυτικών ιμπεριαλιστικών δυνάμεων, ιδιαίτερα, εκείνη την εποχή, της Βρετανίας. Φτιάχτηκε γι’ αυτό κι ο σιωνιστικός μύθος- σύνθημα « μια γη χωρίς ένα λαό για ένα λαό χωρίς γη», σβήνοντας ταχυδακτυλουργικά την παρουσία του γηγενούς αραβικού παλαιστινιακού πληθυσμού. Μια σπουδαία, όμως, πνευματική φυσιογνωμία, ο συγγραφέας Ahad Ha-am( ψευδώνυμο του Asher Ginsburg), που υποστήριζε τη δημιουργία μιας εβραϊκής πνευματικής-πολιτισμικής αλλά όχι μιας εθνικής κρατικής εστίας στη Παλαιστίνη, είχε προειδοποιήσει από το 1891 με το κείμενό του Η αλήθεια για την Παλαιστίνη25 όχι μόνο για το ψεύδος αυτού του συνθήματος και για τη μαζική παρουσία του ντόπιου Αραβικού λαού της Παλαιστίνης  αλλά και για την αναπόφευκτη αιματηρή σύγκρουση μαζί του εάν αυξανόταν η εβραϊκή μετανάστευση στη χώρα και προπαντός εάν ιδρύονταν εβραϊκό Κράτος. Το τελευταίο θα αποξενώνονταν απο την ίδια την εβραϊκή πολιτισμική κληρονομιά και θα γινότανε όμοιο με το βέβηλο «εβραϊκό Κράτος του Ηρώδη», δυνάστης των απόκληρων και προπύργιο της Αυτοκρατορίας. Το σύγχρονο Κράτος του Ηρώδη, ένα αιώνα μετά τη προειδοποίηση, τον επαληθεύει με το πιο τραγικό τρόπο.

      

 «Όταν το Έθνος-Volk στη γλώσσα των Ναζί- κι η κρατική εξουσία του γίνουν υπέρτατες αξίες», έγραφε ο Yeshayahu Leibowitz , «τότε δεν υπάρχουν περιορισμοί στις πράξεις του ανθρώπου»26.

       Η παράδοση του κατ’εξοχήν λαού της περιπλάνησης βρίσκεται από την σύστασή της, θα λέγαμε οντολογικά,  εκτός Κράτους. Ακόμα και το Κράτος των βιβλικών χρόνων, πάντα αμφισβητούμενο και υπό έλεγχο, περικυκλώνονταν, όπως έγραφε ο Ροζαντσβάϊχ, «από  ένα αντιπολιτικό σώμα ιερέων(μια ακρατική ‘Εκκλησία’) κι από ένα μεταπολιτικό σώμα προφητών(ένα ακρατικό πνεύμα)»27 Στη νεωτερική ιστορική κατάσταση  με το Κράτος-Έθνος «να μην ανέχεται κανέναν εκτός του»28 ο Εβραίος βρίσκεται μέσα στο Κράτος κι απέναντι στο Κράτος χωρίς, όμως, «το Κράτος να βρίσκεται εντός του Εβραίου». Αυτή η αδυναμία εσωτερίκευσης της μορφής του Κράτους-Έθνους στον εβραϊκό λαό, κατά τον Ροζεντσβάϊχ, είναι κι «ο βαθύτερος λόγος που καθιστά ανέφικτο τον πολιτικό σιωνισμό»29.

      Το Κράτος, κατά τον Ροζεντσβάϊχ, θέλει να διαιωνίσει επ’ άπειρον τον πεπερασμένο ρόλο του, την ιστορική του Στιγμή μέσα στο Χρόνο, παρουσιαζόμενο σαν μια πλαστή Αιωνιότητα. Αντίθετα η Μεσσιανική Στιγμή τέμνει το Χρόνο με το Αιώνιο. Ο λαός της Βίβλου δεν  «θα είχε κανένα δικαίωμα στη δικιά του αιωνιότητα εάν το Κράτος  κατόρθωνε να πραγματώσει αυτό το οποίο[ ο λαός] προσδοκά»30

      Τελικά η κατάσταση αποδείχτηκε  ένας εφιαλτικός φαύλος κύκλος. Η αστική εκκοσμικευμένη νεωτερικότητα πρόβαλε στον Εβραίο σαν μόνη προοπτική χειραφέτησής του την αυτοάρνησή του με την ένταξη του στο Κράτος. Οι παλιές προνεωτερικές δομές χάνονται χωρίς, όμως, να υπάρχει κι ενσωμάτωση στην αστική νεωτερική πραγματικότητα. Όταν   η αφομοίωση  μέσω του Κράτους αποδείχνεται με το χειρότερο τρόπο ανέφικτη- η προχιτλερική Γερμανία ήταν η χώρα με το με τον υψηλώτερο βαθμό αφομοίωσης των Εβραίων- αυτή η ιστορική αποτυχία του νεωτερικού εγχειρήματος μέσα στον καπιταλισμό, η Shoah ( Καταστροφή, στα εβραϊκά) , η γενοκτονία, το ¶ουσβιτς, ο φρικαλέος ρόλος του Κράτους ως ολοκληρωτικού τέρατος, χρησιμοποιείται σαν raison d’ Etat, σαν δικαίωση του Κράτους που ιδρύεται  πάνω τη γη των Παλαιστινίων Αράβων, καταδικάζοντας τους τελευταίους στη δική τους Naqba ( Καταστροφή, στα αραβικά). Οι εκτός Κράτους σύρονται από το Κράτος στο Κράτος και ξανά στο Κράτος σε ολοένα πιο αιματηρούς κύκλους: από το Κράτος που τους εξοντώνει στο Κράτος «τους» που εξοντώνει. Από την αποτυχία της αφομοίωσης στη χρεωκοπία του σιωνισμού.

       Το λεγόμενο «Εβραϊκό Κράτος» έγινε Κράτος – Στρατώνας  ενάντια στους λαούς της περιοχής και Κράτος-Γκέττο για τους ίδιους τους Εβραίους πολίτες του, κατά τον όρο που προφητικά είχαν δώσει  η Ρόζα Λούξεμπουργκ κι ο Λέων Τρότσκυ. Κι ακόμα: ενώ δεν έλυσε αλλά επιδείνωσε το πρόβλημα του αντισημιτισμού, υπόσκαψε από τα μέσα την ίδια την εβραϊκή πολιτισμική κληρονομιά, δικαιώνοντας τις εναγώνιες προειδοποιήσεις ενός Ροζεντσβάϊχ, ενός Αχάντ Αάμ αλλά κι ενός Γιεσαγιάου Λαϊμποβιτς κι ενός Τζόναθαν Ζακς στις μέρες μας.

6.   Η ίδρυση του Κράτους του Ισραήλ, ό,τι κι αν λένε οι επίσημοι μύθοι, δεν σήμαναν το τέλος της Galuth, της Εξορίας. Το υπενθυμίζει η ίδια η εξορία εκατομμυρίων Παλαιστινίων.

       Ενάντια στις δύο μορφές της εκκοσμικευμένης λήθης του, ο Ιουδαϊσμός έχει την δική του φιλοσοφία της Ιστορίας εν είδει μιας Θεολογίας της Εξορίας: δεν  είναι μόνον ο Ισραήλ που περιπλανάται στην εξορία. Η όλη Ιστορία της ανθρωπότητας είναι η Ιστορία της Εξορίας της από τη χαμένη Εδέμ- ο Isaac Breuer την ονόμαζε Golusgeschichte der Menscheit. Η εξορία του Ισραήλ είναι συνειδητή ενώ η  ανθρωπότητα περιπλανάται εξόριστη στην έρημο της Ιστορίας χωρίς να έχει ακόμη συνείδηση της κατάστασής της.Αλλά στη περιπλάνησή τους ο Ισραήλ και τα Έθνη χωρίς να το αντιλαμβάνονται έχουν στον πλευρό τους περιπλανώμενο τον ίδιο τον Δημιουργό Εξόριστο από τη Δημιουργία Του31. Κι η περιπλανώμενη θεϊκή παρουσία/απουσία  θρηνεί μαζί με τα πλάσματά Της32. Η οδύνη Του είναι ασύγκριτη με την οδύνη των πλασμάτων, είναι άπειρη όπως κι ο ίδιος είναι άπειρος. Μέσα από το γκέττο της Βαρσοβίας, όπου άφησε το 1943 τη τελευταία πνοή του μαζί με μερικά χαρτιά που καταγράφουν τη μυστική του σκέψη, ο Ραμπί Καλώνυμος Shapiro μίλησε για την άπειρη οδύνη και το θρήνο του Περιπλανώμενου με τα πλάσματά Του, δείχνοντας, όπως υπενθύμισε κι ο Τζόναθαν Ζακς ότι υπάρχει μια θεολογία της οδύνης χωρίς θεοδικία33.

       Στη χειραφέτηση από τη θεοδικία μόνο μπορεί να στηριχθεί μια αντίληψη του Μεσσιανικού ως ιστορικής απελευθέρωσης.Το τέλος της Εξορίας του Ισραήλ, του ανθρώπου, του Θεού. Η απελευθέρωση ή θα είναι οικουμενική ή δεν θα υπάρξει.

7. Το δίλημα μπαίνει πάλι πύρινο στο λαό της περιπλάνησης. Θα γατζωθεί σ’ ένα μιλιταριστικό Κράτος που ποδοπατάει μαζί με τους Παλαιστίνιους  κι όλη τη βιβλική κληρονομιά; Ή θα σταθεί στο πλευρό των διωκόμενων αδελφών του, υποστηρίζοντας μαζί τους το δικαίωμα επιστροφής όλων των προσφύγων μετά το 1948 σε μια ελεύθερη πολιτικά και χειραφετημένη κοινωνικά Παλαιστίνη σε όλο το ιστορικό της έδαφος όπου Παλαιστίνιοι Αραβες κι Εβραίοι θα ζήσουν αδελφωμένοι; Θα βρεθεί πάλι ο λαός της περιπλάνησης στη πρώτη γραμμή της πάλης για τη καθολική ανθρώπινη χειραφέτηση ή θα στηρίξει τυράννους;

      Σε όσους ταυτίζουν την εβραϊκή ταυτότητα όχι με το Κράτος αλλά με τη Τορά, τη Πεντάτευχο, το δίλημα μπαίνει: με το Κράτος ή με τη Τορά; Γνωρίζουν ότι η Τορά, οι χαραγμένες στις πλάκες Εντολές του Σινά σημαίνουν Ελευθερία: «Χαραγμένο: η λέξη Χαρούτ- χαραγμένο πρέπει να διαβαστεί ως Χερούτ- ελευθερία Τί είδους Ελευθερία; Ο Ραμπί Γιεουντά λέει ‘Ελευθερία από κάθε κυβέρνηση’, ο Ραμπί Νεεμία ‘ελευθερία από τον Αγγελο του Θανάτου’ κι οι Σοφοί λένε ‘Ελευθερία από την οδύνη ». Τα τρια είναι οι αλληλένδετες όψεις της Ελευθερίας: απελευθέρωση από κάθε κρατική καταπίεση, από την κατάρα του Θανάτου, από την οδύνη της Ιστορίας. Η ίδια η Πεντάτευχος τελειώνει με ένα δίλημα και μια προτροπή

 

   Διαμαρτύρομα υμίν σήμερον τον τε ουρανόν και την γην, την ζωήν και τον θάνατον δέδωκα προ προσώπου υμών, την ευλογίαν και την κατάραν. Έκλεξαι την ζωή...35

          

                                                                           5 Οκτωβρίου 2002

                                                                     

                               Σημειώσεις

1.Δευτ. ι΄19

2.Walter Benjamin, Uber der Bergriff der Geschichte

3. Δευτ. ιε΄15

4. Guardian 27 Αυγούστου 2002

5.Δευτ. κα΄8

6. Franz Rosenzweig, L’Etoile de la Rédemption, Seuil 1982 σ. 350

7. Βλ. Ed Corrigan Jewish Critics of Zionism, American Arab Affairs Winter 1990-1991

8. Emile Marmostein, Heaven at Bay: The Jewish Kulturkampf in the Holy Land, Oxford University Press 1969 σ. 79-80

9. Saadia Gaon, The Book of Beliefs and Opinions, Yale University Press 1976 σ. 301

10. Rabbi Yoel Teitelbaum, Divrey Yoel, βλ.The Great Torah Commentators (ed. Avraham Yaakov Finkel) Aronson 1990 σ. 190-191

11. Alan L. Mittelman, Between Kant and Kabbalah, An Introduction to Isaac Breuer’s Philosophy of Judaism , State University of New York Press 1990, σ. 36

12. Βαβυλωνιακό Ταλμούδ,  Ketubot 111a

13. ¶σμα Ασμάτων β΄7,γ΄5 και η΄4

14. Ketubot 111a

15. Βλ. Jonathan Sacks, Crisis and Covenant, Jewish Thought after the Holocaust, Manchester University Press 1993 σ.31

16. Βλ. Irving Greenberg, Cloud of Smoke, Pillar of Fire: Judaism, Christianity and Modernity after the Holocaust στο συλλογικό τόμο Auschwitz: Beginning of a new Era? New York Ktav 1977 σ.13 Σημ.10

17. Karl Barth, The Judgment and the Mercy of God, στο συλλογικό τόμο Disputation and Dialogue, NY Ktav 1975 σ. 43

18. Gershom Scholem, The Messianic Idea in Judaism, Schocken Books New York 1971

19. F.Rosenzweig, Gesammelte Schriften [GS], I, 1-2 σ.1182

20. Ματθ.ια΄12

21. F.Rosenzweig, L’Etoile…ο.π.π. σ.268

22. Βλ.Gérard Bensussan, Franz Rosenzweig, Existence et Philosophie, PUF 2000 σ.125

23. Καρλ Μαρξ, Το κεφάλαιο, τ.1, εκδοτικό του ΚΚΕ 1954 σ.92

24. Για μια προσέγγιση στο Εβραϊκό Ζήτημα βλ. Σάββα Μιχαήλ, Μορφές του Μεσσιανικού, ¶γρα 1999, ιδιαίτερα το πρώτο δοκίμιο Dybbuk

25. Ahad Ha-am, The Truth for Palestine βλ. Tariq Ali, The Clash of Fundamentalisms, Verso 2002 σ. 90

26. Yeshayahu Leibowitz, άρθρο στην ισραηλινη εφημερίδα Hadashot, 5 Φεβρουαρίου 1988

27. F.Rosenzweig, Der Jude im Staat, GS 3, σ. 554

28. ο.π.π. σ. 553

29. ο.π.π. σ. 554

30. Franz Rosenzweig, L’ Etoile..ο.π.π. σ. 392

31. A. Mittleman , Between Kant and Kabbalah... ο.π.π. σ.155

32. Βαβυλωνιακό Ταλμούδ, Berakhot 3a

33. Jonathan Sacks ο.π.π. σ. 40

34. Midrash Tanhuma-Ki Tisa 12

35.   Δευτ. λ΄19